چکیده: طائف شهری است در شرق مکه مکرمه در عربستان که در سال هشتم هجری به دست رسول خدا (ص) فتح شد. در طائف مسجد و زیارتگاه عبدالله بن عبّاس، از صحابه برجسته پیامبر، و زیارتگاه‌ها و اماکنی منسوب به آن حضرت وجود داشته که وجود این آثار، باعث شده است که شماری از نویسندگان مسلمان در دوره‌های مختلف، به نگارش رساله‌ها و تألیفاتی درباره طائف و فضایل و اماکن متبرکه آن اقدام...

نگارنده این سطور پیش از این در مقاله «تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)» (منتشر شده در: فرهنگ زیارت، ش31، تابستان 1396)، با استناد به وجود زیارتگاه‌های متعدد منسوب به سر امام حسین (ع) و دیگر شخصیت‌های اهل بیت (ع) که در طول مسیر سلطانی (محور کوفه ـ موصل ـ حلب ـ دمشق) وجود داشته و لا اقل از سده ششم هجری شناخته شده بوده، چنین نتیجه گرفته است که این مسیر، از دیرباز نزد...

ابن مستوفی (درگذشته 637ق) در مجلد زهّاد و صوفیه از کتاب خود «تاریخ اربل»، از شخصی به نام ابوالقاسم محمد بن ابی‌الحسن جعفر بن محمد بن فطیرا یاد کرده که در ماه رمضان سال 620ق وارد شهر اربل شده است. از این شرح حال برمی‌آید که نام‌برده ادیب و شاعر بوده؛ اگرچه ابن مستوفی تنها دو بیت از یک قصیده وی را نقل کرده است. تاریخ اربل، ج1، ص356. همچنین با اینکه این مورخ اشاره‌ای به...

در موزه هگمتانه همدان، مجموعه‌ای بسیار نفیس از سنگ‌نوشته‌ها و سنگ قبرهای دوره اسلامی از دوره‌های تاریخی مختلف (سده ششم تا دوره قاجار) متعلق به همدان و برخی شهرها و مناطق اطراف آن وجود دارد. اخیراً اطلاع یافتم که گویا استاد عبدالله قوچانی شماری از کتیبه‌های این مجموعه را در قالب کتابی، بازخوانی کرده و قصد انتشار آن را دارند. در میان آثار این مجموعه، سنگ قبری...

براوستان نام روستایی بوده در حومه شهر قم که نزدیک جمکران قرار داشته است. مشهورترین شخصیتی که از براوستان می‌شناسیم، اسعد بن محمد بن موسی، معروف به مجدالملک براوستانی (مقتول در 492ق)، وزیر برکیارق سلجوقی است که از رجال سیاسی برجسته شیعه در سده پنجم بوده و اهتمام ویژه‌ای به ساخت مشاهد و بارگاه‌های ائمه (ع) و امامزادگان از جمله گنبد چهار امام مدفون در بقیع (ع)،...

شاعر موسوم به «خَلعی» یا «خلیعی»، از شاعران شیعه در سده‌های میانی است که درباره وی آگاهی‌های کمی در دست داریم. مرحوم قاضی نورالله شوشتری از نخستین تراجم‌نویسان شیعه است که شرح حالی از این شاعر به دست داده و از وی با نام «جمال‌الدین خلعی موصلی» یاد کرده است. مجالس المؤمنین، ج2، ص555-556 (چاپ کتابفروشی اسلامیه)؛ ج6، ص157-158 (چاپ آستان قدس رضوی). برخی از نویسندگان متأخر...

ابوالقاسم کوفی از غالیان شیعه در سده چهارم هجری است که نزد غلات از جایگاه والایی برخوردار بوده. نجاشی در رجال خود درباره وی می‌نویسد: «ابوالقاسم علی بن احمد کوفی، مردی از اهل کوفه که خود را از آل ابی‌طالب می‌دانست. پایان کار وی به غلوّ و فساد مذهب انجامید و تألیفات زیادی، عمدتاً بر مبانی فاسد نوشت.» او در سال 352ق در «کرمی» از توابع «فسا» در منطقه فارس از دنیا رفت و...

بنا بر توافق با استاد ارجمند آقای ابوالفضل حافظیان، مقرّر شد که از این پس، برخی از یافته‌ها و نکته‌های قابل توجهی را که در جستجوهایم در منابع تاریخی و متون میراث اسلامی با آن روبه‌رو می‌شوم و امکان و فرصت انتشار بسیاری از آنها به صورت مقاله‌های طولانی و مستقل وجود ندارد، در قالب یادداشت‌های نسبتاً کوتاهی در ضمن سلسله مقالاتی با عنوان «نویافته‌هایی از تاریخ...

تولید آثار علمی و پژوهشی در عربستان سعودی، در دو دهه اخیر شتاب قابل توجهی داشته که حاصل آن چاپ و انتشار کتاب‌های فراوانی به ویژه در موضوعات مختلفِ علوم دینی و تاریخ و میراث اسلامی بوده است. از جمله مؤسسات پژوهشی فعال و مشهور عربستان سعودی، مرکز بحوث ودراسات المدینة المنورة است که در زمینه مدینه‌شناسی در ابعاد مختلف آن فعالیت می‌کند. این مؤسسه در سال 1418ق از سوی...

همان‌گونه که پیش از این در مقاله «شواهد انتشار تشیع در اردن و فلسطین تا سده ششم هجری»، اشاره کرده‌ام، شواهد تاریخی نشان از گسترش تشیّع در شهر طبریه واقع در شمال فلسطین کنونی (که در گذشته قصبه جُند اردن بوده) تا پیش از سده ششم هجری داشته است. مهم‌ترین این شواهد آن است که در دو منبع جغرافیایی مهم از سده چهارم و پنجم، یکی احسن التقاسیمِ مقدسی، نگاشته در 375ق (ص179)، و...

ابن شهرآشوب در مناقب خود، بخشی از قصیده‌ای از «ابن مقلّد شیزری یا شرف‌الدوله» و بخشی از قصیده دیگری از «شرف‌الدوله» را در مدح اهل بیت (ع) نقل کرده است که مؤلفین شیعه در سراینده قصیده اول با یکدیگر اختلاف داشته و آن را به شخصیت‌های متعددی از جمله اسامة بن منقذ، جدّ وی سدیدالملک علی بن مقلّد، شرف‌الدوله اسماعیل پسر عموی اسامه، و امیر شرف‌الدوله شیرویه دیلمی...

اخبار الزینبات رساله‌ای است منسوب به یحیی بن حسن علوی عقیقی (درگذشته 277ق) که موضوع آن، گزارش‌های تاریخی مربوط به شماری از زنان موسوم به زینب در سده اول و دوم هجری، همچون زینب دختر رسول خدا (ص) و زینب دختر امیر مؤمنان (ع) و زینب‌های دیگر است. این رساله را برای نخستین بار، نویسنده‌ای مصری به نام حسن محمد قاسم، در ضمن کتابی که درباره حضرت زینب نگاشته، در نیمه اول سده...

تشیع در رمله و فلسطین شهر رمله امروزه میان بیت‌المقدس و تل‌آویو، در سرزمین‌های اشغالی سال 1948 واقع است. این شهر در گذشته از شهرهای بزرگ و مهم فلسطین بوده؛ تا جایی كه آن را «قصبه فلسطین» به شمار آورده‌اند (المقدسی: 164). اگرچه مقدسی در اثر جغرافیایی خود، اشاره‌ای به نفوذ تشیع در این شهر نداشته است، با این حال ما در این‌جا شواهدی بر حضور شیعیان و سادات در این شهر...

امروزه در شهر گرگان مسجد و قدمگاهی منسوب به امام حسن عسکری (ع) وجود دارد که در باور مردم، محل حضور امام حسن عسکری (ع) در این شهر به شمار می‌آید. مبنای این باور، خبری است که برخی علمای شیعه در سده ششم، از جمله ابن حمزه طوسی (درگذشته 560ق) در الثاقب فی المناقب (ص214-216) و قطب‌الدین راوندی (درگذشته 573ق) در الخرائج والجرائح (ج1، ص424-426) نقل کرده‌اند. مفاد این خبر به طور خلاصه آن...

چکیده: مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل بیت (ع) از کوفه تا شام، از موضوعات تاریخی مرتبط با مسئله اربعین حسینی است که درباره آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد و هر یک از آنان، یکی از سه مسیر مستقیم (از طریق بادیه شام)، میانی (به موازات رود فرات) و سلطانی را به عنوان مسیرِ کاروان اسرا برگزیده‌اند. در این نوشتار با اشاره به وجود زیارتگاه‌های متعددی منسوب به سر...