مسجد «درویشیه» یا «درویش پاشا» بخشی از یک مجموعه معماری در شهر دمشق است که مسجد، مکتب‌خانه، سقاخانه و آرامگاه بانی آن را شامل می‌شود. این مجموعه تاریخی را والی دمشق «درویش پاشا» (درگذشته ۹۸۷ق)، در دوره سلطان مراد سوم عثمانی در سال ۹۸۲ق احداث کرده است. ¹ رباره درویش پاشا، بنگرید: الکواکب السائرة بأعیان المائة العاشرة، نجم الدین الغزی، چاپ: دار الکتب العلمیة، ج ۳، ص ۱۵۰؛ شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ابن العماد الحنبلی، ج ۱۰، ص ۶۰۵.
این مسجد در ابتدای خیابان «درویش پاشا»، در غرب بافت تاریخی دمشق قرار دارد و از زیباترین مساجد دوره عثمانی در دمشق به شمار می‌آید. محمد اسعد طلس ـ پژوهشگر دمشقی ـ در توصیف این مسجد می‌نویسد: «از بزرگ‌ترین مساجد دمشق و باشکوه‌ترین و غنی‌ترین آنها از نظر نقوش و تزئینات و کاشی‌کاری است». ² ذیل «ثمار المقاصد فی ذکر المساجد» (تألیف ابن عبد الهادی الدمشقی)، چاپ: المعهد الفرنسی بدمشق، ۱۹۷۵، ص ۲۱۶.

نمای بیرونی مجموعه درویشیه

مسجد درویشیه به کاشی‌‌های زیبای موجود در آن شهرت دارد و وجود این کاشی‌ها، آن را به یک بنای تاریخی شاخص تبدیل کرده است. اما چیزی که کاشی‌کاری موجود در این مسجد را از کاشی‌کاری بناهای دیگر متمایز ساخته است، وجود چندین لوح حاوی نقش نعلین (صندل‌های) رسول خدا (ص) است.
لوح اول، نزدیک به انتهای غربی رواق جنوبی صحن مسجد قرار دارد. این لوح شامل یک قاب از کاشی‌های دارای نقوش گیاهی است که درون خود یک طرح محرابی شکل را ـ که برروی کاشی اجرا شده ـ جای داده است. شکل محراب بدین گونه است که لبه طرفین طاق بر دو ستون استوار و چراغی به رنگ آبی، از بالای آن آویزان است. چراغ نیز به شیوه‌ای رسم شده است که بر لبه آن نام «الله» و بر بدنه آن، عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» به خط نستعلیق سفید رنگ نوشته شده است. برروی کف محراب نیز شکل دو شمعدان کوچک رسم شده است. در بالای دو شمعدان، دو لنگه چپ و راست صندل‌ها یا به اصطلاح «نعلین» پیامبر (ص) به رنگ نیلی نمایش داده شده و بالای آن نیز، دو بیت شعر عربی در مدح نعلین رسول خدا (ص) نوشته شده است.

نمایی از صحن مسجد درویشیه. لوح یاد شده در گوشه رواق قابل رؤیت است.

لوح موجود در رواق جنوبی صحن مسجد درویشیه

لوح دوم موجود در این مسجد، در کلیات خود شبیه لوح اول است، اما در برخی جزئیات با آن تفاوت دارد. از جمله اینکه در پایین محراب، شکل دوم شمعدان رسم نشده و روی شکل چراغ نیز عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» نوشته نشده است.

لوح کاشی دوم

شاید بتوان گفت دوبیتی عربی نوشته شده بر این دو لوح، اقتباس و صورت تغییر یافته‌ای از ابیاتی است که شخصی به نام ابوالحسن علی بن ابراهیم انصاری بَلَنسی، معروف به «ابن سعد الخیر» (درگذشته ۵۷۱ق) در تبرک به نعلین پیامبر (ص) سروده است. ³ ابیات ابن سعد الخیر چنین است:
يا مبصراً تمثال نعل نبيّه * قبّل مثال النعل لا متكبّرا
واعكف عليه فطال ما عكفت به * قدم النبيّ مروّحاً ومبکّرا
اَوَ ما ترى أن المحبّ مقبل * طللاً وإن لم يلف فيه مخبر
ر.ک: فتح المتعال في مدح النعال، أبو العباس المقرّي التلمساني، قاهره: دار القاضي عياض للتراث، ص 286. به هر حال متن دوبیتی ثبت شده بر این کاشی‌ها چنین است:

نقش نعلین و دوبیتی موجود روی لوح کاشی سوم

همچنین لازم به ذکر است، یک لوح کاشی دیگر شبیه دو لوح فوق وجود دارد که در حال حاضر، به شماره AKM00585 ، در موزه آقاخان در تورنتو نگهداری می‌شود. شاید این لوح از مسجد درویشیه به این موزه انتقال یافته است؛ اما تفاوت‌های بیشتری با دو لوح قبلی دارد. از جمله آنکه فاقد دوبیتی عربی است و عرض طرح محرابی شکل آن کمتر است. تصویر نعلین نیز به شکل متفاوت و با فاصله از شمعدان‌ها و در طرفین پایین شکل چراغ رسم شده است. این لوح از ۱۸ قطعه کاشی تشکیل شده و عرض آن ۶۲ و ارتفاع آن ۱۲۳ سانتی‌متر است. ⁴ وب‌سایت موزه آقاخان: https://www.agakhanmuseum.org/collection/artifact/mihrab-panel

لوح موجود در موزه آقاخان