مقدمه
قبرستان بقیع، قبرستان اصلی مدینه منوره در طول دوره اسلامی، و از مهم‌ترین اماکن مقدس این شهر است که در دوره‌های مختلف، مورد توجه و زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است. پیشینه این قبرستان به زمان حیات رسول خدا (ص) برمی‌گردد که شماری از صحابه آن حضرت همچون اسعد بن زراره و عثمان بن مظعون، و برخی از فرزندان ایشان همچون ابراهیم و رقیّه، و نیز فاطمه بنت اسد مادر امیر مؤمنان علی (ع) در آن به خاک سپرده شدند.
با دفن ابراهیم فرزند پیامبر (ص) در کنار عثمان بن مظعون در سال دهم هجری، مردم به دفن مردگان خود در بقیع روی آوردند و هر قبیله‌ای، قطعه‌ای از زمین آن را برای دفن مردگان خود اختصاص داد (ابن شبّه، بی‌تا، ج۱، ص۱۲۱). بدین ترتیب بقیع در زمان حیات رسول خدا (ص) به قبرستان تبدیل شد و حضرت نیز در زمان حیات به آنجا می‌رفت و به اهل بقیع سلام می‌داد و برایشان طلب مغفرت می‌کرد (ابن سعد، ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م، ج۲، ص۲۰۳-۲۰۵؛ ابن شبّه، ج۱، ص۸۶-۹۱؛ بلاذری، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۶م، ج۲، ص۲۱۳-۲۱۴).
پس از رحلت پیامبر (ص)، دفن مردگان در بقیع ادامه یافت و در سده‌های اول و دوم هجری، بسیاری از اهل بیت، صحابه و تابعین، و در سده‌های بعدی، بسیاری از فقها و محدّثان مسلمان در آنجا به خاک سپرده شدند. از سوی دیگر، با ساخت بناها و گنبدهایی روی قبور باقی‌مانده از شخصیت‌های مقدس در بقیع، این قبرستان به یکی از مهم‌ترین مقاصد زیارتی عموم زائران و حج‌گزاران مسلمان در مدینه منوّره تبدیل شد.
در میان گنبدها و زیارتگاه‌های بقیع، گنبد اهل بیت که حاوی قبور چهار تن از امامان معصوم شیعه: امام حسن مجتبی، امام زین‌العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) و نیز قبر عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر (ص) بوده، همواره جایگاه ویژه‌ای میان عموم مسلمانان داشته است. بلکه با استناد به سفرنامه‌های حج و سایر منابع تاریخی می‌توان گفت که مزار ائمه بقیع، در طول تاریخ اسلام مهم‌ترین زیارتگاه در این قبرستان بوده است.
گنبد ائمه بقیع (ع)، تا پیش از تخریب آن در آغاز روی کار آمدن دولت سوم سعودی، از مهم‌ترین بناهای تاریخی مدینه منوّره به شمار می‌آمد. چنانکه از توصیف‌های مورخان و جهانگردان و نیز عکس‌های قدیمیِ پیش از تخریب بقیع برمی‌آید، گنبد ائمه بقیع (ع) از سایر گنبدهای بقیع بزرگ‌تر و مرتفع‌تر بود و به نظر می‌رسد ارزش معماری فراوانی نیز داشته است.
با توجه به تقدس و اهمیت دینی و معنوی این گنبد و قدمت و ارزش تاریخی و معماری آن، در این نوشتار تلاش کرده‌ایم که بر اساس متون و منابع معتبر تاریخی، به تعیین زمان ساخت و تحولات معماری این گنبد در دوره‌های بعدی (شامل تخریب‌ها و بازسازی‌های آن) بپردازیم و تاریخچه‌ای اجمالی از آن ارائه دهیم.

۱. نخستین بنا روی قبور
ابن شبّه (د ۲۶۲ق)، در تعیین محل دفن عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر (ص)، گزارش داده است که او نزدیک قبر فاطمه بنت اسد در ابتدای «قبرستان بنی‌هاشم» که در محدوده خانه عقیل قرار داشت، به خاک سپرده شد (ابن شبّه، ج۱، ص۱۲۷). از این گزارش برمی‌آید که محل این زیارتگاه، ظاهراً با توجه به دفن شماری از بنی‌هاشم در آن، از جمله چهار امام معصوم شیعیان (ع)، در سده‌های نخست به نام قبرستان بنی‌هاشم شناخته می‌شد.
گزارش ابن شبّه، دلالتی بر وجود بنا و ساختمانی روی این قبور ندارد و استفاده از تعبیر قبرستان در این گزارش نیز همین مسئله را نشان می‌دهد. وجود این قبور در محدوده خانه عقیل نیز دلالتی بر وجود بنای روی قبور ندارد؛ چراکه با توجه به شواهد تاریخی، خانه عقیل ظاهراً بسیار وسیع و گسترده بوده و این قبور به احتمال زیاد در فضای باز آن وجود داشته است و در سده سوم نیز زمین بقیع کاملاً به قبرستان تبدیل شده و اثری از خانه عقیل باقی نمانده بود.
در منابع تاریخی سده‌های میانی، از ساخت گنبدی روی قبور ائمه بقیع (ع) به دستور مجدالملک براوستانی قمی، دولتمرد دوره سلجوقی، در اواخر سده پنجم هجری سخن به میان آمده است. در سایر متون و منابع تاریخی و جغرافیایی، هیچ اشاره‌ای به وجود بنا یا گنبدی پیش از گنبد مجدالملک روی این قبور شریف دیده نمی‌شود.
همچنین با بررسی توصیف‌های ارائه شده از مزار ائمه بقیع (ع) در سده‌های کهن (پیش از ساخت گنبد مجدالملک) و توصیف‌های متعلق به سده ششم به بعد (پس از ساخت گنبد)، روشن می‌شود که در متون کهن، از این مزار با تعبیر «قبر» یا «قبور» یاد شده، اما در منابع پس از سده ششم، برای توصیف مزار از اصطلاح «قبّه» (گنبد) استفاده شده است.
مسعودی (د ۳۴۶ق) از نخستین کسانی است که توصیفی از این زیارتگاه به دست داده است. اما او صرفاً از وجود لوح سنگی روی قبور، بدون اشاره به گنبد و ساختمان، سخن گفته و متن کتیبه آن را بدین شرح بازخوانی کرده است: «الحمد لله مُبید الأمم ومُحیی الرّمم. هذا قبر فاطمة بنت رسول الله سیّدة نساء العالمین، والحسن بن علیّ بن ابی‌طالب، وعلیّ بن الحسین بن علیّ، ومحمد بن علی، وجعر بن محمد، رضوان الله علیهم اجمعین» (مسعودی، ۱۸۹۳م، ص۳۰۱).
متن مهم دیگر، رساله جغرافیای کهنی در توصیف مکه و مدینه و بیت‌المقدس از مؤلفی ناشناخته است که چنان‌که مصحح آن، مرحوم حمد الجاسر، با استناد به شواهد درون‌متنی رساله نشان داده، مؤلف آن متعلق به حوزه مغرب اسلامی بوده و آن را پس از سال ۳۵۰ قمری نوشته است (وصف مکة والمدينة وبیت ‌المقدس، ۱۳۹۳ق، ص۳۳۰ـ ۳۲۸). توصیف ارائه شده در این رساله از مزار ائمه بقیع به شرح ذیل است:
«اگر از دروازه شهر خارج شوی، قبر حسن بن علی در سمت راست تو، و کمی روی بلندی قرار دارد. روی قبر نوشته شده است: «هذا قبر الحسن بن علی، دفن الی جنب امه فاطمة رضی الله عنها وعنه»، و نزدیک آن قبور سه تن از ائمه: علی بن حسین بن علی، محمد بن علی بن حسین و جعفر بن محمد قرار دارد. محل نماز خواندن علی بن ابی‌طالب بر فاطمه مقابل قبر حسن است و آنجا مسجدی ساخته شده» (وصف مکة والمدينة وبیت ‌المقدس، ص۳۵۴).
تقریباً هم‌زمان با نگارش رساله مزبور، بشّاری مقدسی در اثر جغرافیایی مهم خود احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، که آن را در سال ۳۷۵قمری نگاشته، در توصیف بقیع به این عبارت اکتفا کرده است: «بقیع در شرق مدینه است و خاک خوبی دارد. در آن قبور ابراهیم فرزند پیامبر، حسن و شماری از صحابه وجود دارد و قبر عثمان نیز در انتهای آن قرار دارد.» (مقدسی، ۱۹۰۶م، ص۸۲).
امام محمد غزالی (د ۵۰۵ق) نیز در اشاره به آداب زیارت مدینه منوره و قبرستان بقیع، از استحباب زیارت قبور چهار امام شیعه و نماز خواندن در مسجد فاطمه و زیارت قبور شخصیت‌های مقدس دیگری شامل عثمان خلیفه سوم، ابراهیم فرزند رسول خدا (ص)
و صفیه عمه آن حضرت سخن گفته است (غزالی، ۱۴۰۹ق / ۱۹۸۹م، ج۱، ص۳۰۷).
همچنین در شماری از متون شیعی حاوی آداب زیارت بقیع که پیش از سده ششم نگاشته شده، برای اشاره به مزار ائمه بقیع (ع) از تعبیر «قبر» یا «قبور» استفاده شده است (صدوق، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۷۵ ؛ مفید، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۲م، ص۴۷۵؛ ابن برّاج، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۷۹). در حالی‌که در مزارنامه‌های سده ششم به بعد، در توصیف این مزار، اصطلاح «قُبّه» (گنبد) به‌کار رفته است (از جمله: ابن مشهدی، ۱۴۱۹ق، ص۸۸).
شیخ صدوق (د ۳۸۱ق) نیز پس از توصیه به زیارت قبور ائمه بقیع (ع) و نقل زیارتنامه آنان، به خواندن هشت رکعت نماز زیارت در مسجدی در آنجا، که گفته شده محل نماز خواندن حضرت فاطمه بوده، توصیه کرده است (صدوق، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۷۷). این مسئله قرینه‌ای است بر آنکه قبور ائمه بقیع (ع) در وسط قبرستان و فاقدِ بنا بوده و لذا شیعیان، نماز زیارت را در مسجد فاطمه (بیت‌الاحزان در دوره‌های بعدی) می‌خواندند.
در نقطه مقابل، در منابع سده ششم به بعد، اصطلاح قبّه (گنبد) و گاه اصطلاح «روضه»، جایگزین تعبیر «قبر» یا «قبور» در متون سده‌های قبلی شده است. از آن جمله باید به کتاب الاستبصار فی عجائب الامصار از مؤلفی ناشناس از سده ششم اشاره کرد که در آن، از این زیارتگاه با تعبیر «روضه عباس بن عبدالمطلب» یاد شده است (الاستبصار فی عجائب الامصار، بی‌تا، ص۴۲).
ابن مازه بخاری (د ۵۶۶ق) نیز که در سفر حج خود در سال ۵۴۸قمری مدینه منوره را زیارت کرده، در توصیف قبرستان بقیع، به وجود قبور چهار امام (ع) و عباس عموی پیامبر (ص) در یک گنبد اشاره کرده است (ابن مازه بخاری، ۱۳۹۲، ص۲۰۷). علی بن ابی‌بکر هروی (د ۶۱۱ق) نیز در نیمه دوم سده ششم از «گنبد عباس» در بقیع یاد کرده (هروی، ۱۹۵۳م، ص۹۲) و ابن جبیر (د ۶۱۴ق) در سفرنامه خود، به توصیف تفصیلی گنبد پرداخته است (ابن جبیر، بی‌تا، ص۱۷۴).

۲. تاریخ ساخت گنبد
درباره دوره ساخت گنبد ائمه بقیع (ع) و نام بانی آن، تنها دو گزارش تاریخی در متون و منابع کهن به چشم می‌خورد. گزارش نخست از عبدالجلیل قزوینی رازی (زنده در ۵۶۰ق) ـ از اعلام شیعه امامیه در سده ششم هجری ـ است که دو جا در کتاب خود بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (مشهور به کتاب «نقض»)، به ساخت گنبد عباس و چهار امام: در بقیع به دستور مجدالملک براوستانی اشاره کرده است (قزوینی رازی، ۱۳۹۱، ص۹۱ و۲۳۶).
ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی براوستانی قمی، ملقب به مجدالملک، وزیر برکیارق سلجوقی (حکومت: ۴۹۸ـ۴۸۷ق) بود که در سال ۴۹۲ قمری به قتل رسید. عبدالجلیل رازی در کتاب نقض خود، از اهتمام ویژه وی به مشاهد امامان و امامزادگان سخن گفته و به‌جز بنای گنبد ائمه بقیع، از ساخت یا بازسازی آستان امامین کاظمین (ص) در مقابر قریش در بغداد و آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری (همان، ۱۳۹۱، ص۲۳۶) و ساخت گنبد یا چارتاقی کوچک روی قبر عثمان، خلیفه سوم، در بقیع خبر داده است (همان، ۱۳۹۱، ص۹۱).
گزارش دوم از ابن اثیر جزری (د ۶۳۰ق) است که بنا بر این گزارش، «مجدالملک بلاسانی» [کذا] معماری از اهل قم را برای ساخت گنبد روی قبر حسن بن علی (ع) و عباس به مدینه فرستاد. اما پس از قتل وی، این معمار از ترس امیر مدینه، شریف منظور بن عماره حسینی (د ۴۹۵ق)، به مکه گریخت. امیر مدینه وی را امان داد و به مدینه بازگرداند؛ اما امان خود را زیرپاگذاشت و معمار قمی را به قتل رساند (ابن اثیر، ۱۳۹۹ق / ۱۹۷۹م، ج۱۰، ص۳۵۲).
واضح است که «بلاسانی» در گزارش ابن اثیر، تصحیف «براوستانی» است. به ‌هر حال این گزارش از این جهت که آگاهی‌های منحصر به ‌فردی درباره معمار گنبد ائمه بقیع (ع) و سرنوشت تلخ وی به دست داده، اهمیت ویژه‌ای دارد. با این حال متأسفانه این گزارش نام این معمار و علت اینکه چرا امیر مدینه پس از امان دادن به وی، در حقش خیانت کرد و او را به قتل رساند، به دست نداده است.
درباره تاریخ ساخت گنبد باید گفت با توجه به اینکه مجدالملک براوستانی در سال ۴۹۲ قمری به قتل رسیده و امیر منظور بن عماره در سال ۴۹۵ قمری از دنیا رفته است، پس معمار آن نیز باید در حد فاصل ۴۹۲ تا ۴۹۵ق کشته شده باشد و بر فرض اینکه این معمار، ساخت گنبد را در زمان حیات مجدالملک آغاز کرده باشد، می‌توان احتمال دادکه این گنبد در حدود سال ۴۹۰ قمری یا اندکی پیش یا پس از آن ساخته شده است.
به‌نظر می‌رسد گزارش‌های بازسازی گنبد ائمه بقیع (ع) به دستور مجدالملک در کتاب نقض و تاریخ ابن اثیر، از چشم مورخان مدینه در دوره‌های بعدی پنهان مانده و در تواریخ محلی مدینه منوره در دوره‌های ایوبی و مملوکی بازتاب نیافته است. این مسئله باعث شده است تا شماری از مورخان مدینه، در تعیین تاریخ ساخت این گنبد دچار حدس و گمان‌های خطا و نادرست شوند.
ابن نجّار که پس از یک دوره نسبتاً طولانی انقطاع در تاریخ‌نگاری محلی مدینه، نخستین تاریخ محلی مدینه را در دوره ایوبی نگاشته است، گنبد ائمه بقیع را با تعبیر «قديمة البناء» (قدیمی‌ساخت) بدون اشاره به تاریخ ساخت آن توصیف کرده است (ابن نجّار، ۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م، ص۴۵۵). این تعبیر نشان‌ می‌دهد که گنبد در زمان حیات وی ساخته نشده و لذا او از تاریخ ساخت گنبد و بانی آن بی‌اطلاع بوده است.
جمال‌الدین مطری (د ۷۴۱ق)، از مورخان مدینه در دوره مملوکی، ساخت گنبد را به خلیفه عباسی، الناصر لدین الله (خلافت: ۶۲۲ ـ۵۷۵ق) نسبت داده است (مطری، ۱۴۲۶ق / ۲۰۰۵م، ص۱۱۹). چنان‌که سمهودی نیز یادآور شده (سمهودی، ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۱م، ج۳، ص۳۰۱)، تردیدی در نادرستی سخن مطری نیست؛ چراکه ابن نجّار که خود معاصر الناصر عباسی بوده، به ساخت گنبد به دستور وی کوچک‌ترین اشاره‌ای نکرده و بلکه آن را گنبدی قدیمی‌ساخت، یعنی از پیش از دوره حیات خود، دانسته است.
سمهودی با استناد به وجود صندوقچه‌ای چوبی روی قبر عباس در زمان خود، که تاریخ آن سال ۵۱۹ قمری بوده، ساخت گنبد را پیش از این تاریخ دانسته است. اما خود او نیز در این زمینه دچار اشتباه دیگری شده و با استناد به کتیبه بالای محراب داخل مزار که در آن به ساخت محراب به دستور «المنصور المستنصر بالله» اشاره شده، احتمال ساخت این گنبد را به دستور دومین خلیفه عباسی ابوجعفر منصور (خلافت: ۱۵۸ـ ۱۳۶ق) مطرح کرده است (همانجا).
تردیدی بر نادرستی این نتیجه‌گیری نیست و وقوع چنین خطایی از مورخ دقیق‌النظری همچون سمهودی، بسیار بعید می‌نماید؛ چراکه «منصور» یادشده در کتیبه محرابِ بنا، نه لقب خلیفه دوم عباسی، که نام خلیفه سی و ششم عباسی است که به لقب خود «المستنصر بالله» (خلافت: ۶۴۰ ـ ۶۲۳ق) شهرت دارد و فرزندش المستعصم بالله (خلافت: ۶۵۶ ـ ۶۴۰ق) آخرین خلیفه عباسی به شمار می‌آید.
از توصیف‌های مورخان از ساختمان زیارتگاه ائمه بقیع (ع) برمی‌آید که این بنا، دارای گنبدی مرتفع بوده است (ابن جبیر، بی‌تا، ص۱۷۴؛ ابن نجّار، ۱۴۲۷ق/۲۰۰۶م، ص۴۵۵؛ عیّاشی، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۳۷۶). ابن نجّار حتی آن را بزرگ‌ترین گنبد بقیع دانسته است. همو گزارش داده است که بنا دارای دو درِ ورودی بوده (ابن نجّار، ۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م، ص۴۵۵). چند سده پس از وی نیز عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ق) به وجود دو درِ ورودی در دو ضلع شمالی و غربی بنا اشاره کرده است (نابلسی، ۱۴۱۰ق / ۱۹۸۹م، ج۳، ص۱۳۴ و۱۴۰).

۳. تحولات بعدی ساختمان و گنبد
منابع تاریخی، آگاهی‌های کمی درباره بازسازی‌ها و تحولات عمرانی ساختمان گنبد ائمه بقیع (ع) در دوره‌های بعدی به دست می‌دهند. البته به ‌نظر می‌رسد ساخت گنبد به دستور مجدالملک براوستانی، زمینه‌ای را برای اقدامات عمرانی بعدی به دستور خلفای عباسی فراهم کرده باشد. برخی از این اقدامات که از گزارش سمهودی به دست می‌آید، نصب صندوقچه‌های چوبی روی قبور و ایجاد محرابِ داخل بنا بوده است (سمهودی، ۱۴۲۲ق / ۲۰۰۱م، ج۳، ص۳۰۱).
سمهودی از صندوقچه چوبی روی قبر عباس سخن گفته است که در سال ۵۱۹ قمری و به دستور خلیفه عباسی المسترشد بالله (خلافت: ۵۱۲-۵۲۹ق) نصب شده بود. این صندوقچه قاعدتاً باید یکی از دو صندوقچه‌ای باشد که ابن جبیر و ابن نجّار توصیفی از آن به دست داده‌اند و می‌دانیم صندوقچه دیگر روی قبور چهار امام قرار داشته است (ابن جبیر، بی‌تا، ص۱۷۴؛ ابن نجّار، ۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م، ص۴۵۵). همچنین چنان‌که گذشت، با استناد به گزارش سمهودی، در دوره خلافت المستنصر بالله عباسی، یعنی سال‌های ۶۲۳ تا ۶۴۰ قمری، محرابی در ضلع جنوبی بنا ساخته شده بود.
از اقدامات عمرانی متعلق به سه سده نخست حاکمیت عثمانی بر حرمین نیز آگاهی چندانی در دست نیست. سید محسن امین (د ۱۳۷۱ق)، از یک نسخه خطی تذکره نصرآبادی نقل کرده است که میرزا علاءالدین حسین مرعشی اصفهانی معروف به خلیفه سلطان یا سلطان‌العلما (زنده در ۱۰۶۴ق) ـ وزیر اعظم شاه عباس صفوی (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق) ـ در سفر حج خود به بازسازی گنبد ائمه بقیع: اقدام کرده بود (امین، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م، ج۶ ، ص۱۶۵).
همچنین به ‌نظر می‌رسد محراب بنا که لااقل تا زمان سمهودی یعنی اواخر دوره مملوکی باقی بوده، در دوره عثمانی جای خود را به پنجره یا ضریح مشبّکی داده است که به اعتبار وجود قبری منسوب به حضرت فاطمه زهرا (س) در باور برخی از اهل سنت، در آن محل نصب شده بود؛ چراکه تنها در سفرنامه‌های متأخر از وجود چنین پنجره‌ای سخن به میان آمده (از جمله: فراهانی، ۱۳۶۲، ص۲۲۹؛ فرهاد میرزا، ۱۳۶۶، ص۱۵۶) و در منابع دوره مملوکی، هیچ اشاره‌ای به آن نشده است.
اما مهم‌ترین تحولات معماری این گنبد در دوره‌های متأخر، تخریب‌های آن به دست وهابیان بوده است. می‌دانیم گنبد ائمه بقیع (ع) مانند بسیاری از گنبدها و زیارتگاه‌های حرمین شریفین، در چند سده اخیر دو بار به دست نیروهای وهابی تحت فرمان آل‌سعود تخریب شد. تخریب اول در سال ۱۲۲۰ قمری در دوره دولت اول سعودی، پس از تصرف مدینه منوره به دست ملک سعود بن عبدالعزیز (حکومت: ۱۲۲۹ـ ۱۲۱۸ق) صورت گرفت.
به فاصله زمانی نسبتاً کمی از این تخریب، نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم پاشا فرزند محمدعلی پاشا حاکم مصر (حکومت: ۱۲۵۴ـ ۱۲۲۰ق)، موفق به بازپس‌گیری مدینه منوره شدند. ازاین‌رو محمدعلی پاشا به دستور سلطان محمود خان ثانی عثمانی (حکومت: ۱۲۵۵ـ ۱۲۲۳ق)، در سال ۱۲۳۳ قمری به بازسازی گنبد ائمه بقیع (ع) اقدام کرد (صبری پاشا، ۱۳۰۴ق، ج۴ـ۳، ص۹۹۱).
حافظ محمد عبدالحسین هندی که در سال ۱۲۳۱ قمری، چندی در مدینه به ‌سر برده، در سفرنامه خود به خرابی گنبد ائمه بقیع (ع) اشاره، و ساخت آن را آرزو کرده است (کربلایی کرناتکی، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۴ و ۱۳۹) که این مسئله نشان می‌دهد در این سال هنوز ساخت گنبد آغاز نشده بود. او همچنین در ادامه، از نصب صندوقچه چوبی روی قبور چهار امام (ع) در تاریخ ۲۲ جمادی‌الاولی و نصب صندوقچه روی قبر منسوب به حضرت فاطمه (س) در همین مزار در روز ۲۴ همان ماه خبر داده است (همان، ۱۳۸۶، ص۱۳۹).
تخریب دوم گنبد، در دوره ملک عبدالعزیز (حکومت: ۱۳۷۲ـ ۱۳۱۹ق)، بنیانگذار دولت سوم سعودی رخ داد که نیروهای وهابی تحت فرمان وی در سال ۱۳۴۳ قمری مدینه منوره را تصرف، و پس از حدود یک سال از ورود به مدینه، در تاریخ هشتم شوّال ۱۳۴۴ قمری (نمازی شاهرودی، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۶۶) به تخریب گنبدهای قبرستان بقیع اقدام کردند. از زمان این تخریب تا به امروز، مزار شریف ائمه بقیع: بدون گنبد و ساختمان باقی‌ مانده است.

نتیجه‌گیری
شواهد تاریخی و توصیف‌های مورخان کهن از بقیع نشان می‌دهد که در چند سده نخست هجری، بنایی روی قبور مطهر ائمه بقیع (ع) وجود نداشته است و ظاهراً نخستین ساختمان روی این قبور، گنبدی است که در اواخر قرن پنجم هجری و ترجیحاً در حدود سال ۴۹۰ قمری، به دستور مجدالملک براوستانی قمی، وزیر برکیارق سلجوقی، و به دست معماری از اهل قم که مجدالملک وی را مأمور ساخت این گنبد کرده بود، ساخته شده است.
بر این اساس، برخی از حدس و گمان‌های مورخان مدینه همچون جمال‌الدین مطری و نورالدین سمهودی مبنی بر ساخت این گنبد در دوره الناصر لدین الله عباسی یا در دوره منصور دوانیقی، نمی‌تواند درست باشد. هرچند پس از ساخت گنبد، اقدامات عمرانی دیگری به نام برخی از خلفای عباسی، نظیر ساخت صندوقچه چوبی روی قبر در دوره المسترشد بالله و ساخت محراب در ضلع جنوبی بنا در دوره المستنصر بالله ثبت شده است.
همچنین با توجه به سکوت منابع تاریخی درباره بازسازی‌های شامل و عمده گنبد ائمه بقیع (ع) در دوره‌های بعدی، به ‌نظر می‌رسد این بنا تا اواخر دوره عثمانی شاهد تحولات معماری چندانی نبوده است. ازاین‌رو ظاهراً مهم‌ترین تحولات بعدی این گنبد عبارت است از دو تخریب اول و دوم آن در دوره دولت‌های اول و سوم سعودی و بازسازی گنبد پس از تخریبِ اول آن در دوره سلطان محمود دوم عثمانی.

منابع
۱. ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد، ۱۳۹۹ق / ۱۹۷۹م، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
۲. ابن برّاج، عبدالعزیز بن برّاج طرابلسی، ۱۴۰۶ق، المهذّب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین.
۳. ابن جبیر، محمد بن احمد، بی‌تا، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار صادر.
۴. ابن سعد، محمد بن سعد، ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت.
۵. ابن شبّه، عمر بن شبّه النمیری، بی‌تا، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت.
۶. ابن مازه بخاری، محمد بن عمر، ۱۳۹۲، لطائف الاذکار للحُضّار والسُفّار فی المناسک والآداب، تصحیح: رسول جعفریان، تهران، نشر علم، چاپ اول.
۷. ابن مشهدی، محمد بن جعفر، ۱۴۱۹ق، المزار الکبیر، تحقیق: جواد القیّومی الاصفهانی، قم، نشر القیّوم.
۸. ابن نجار، محمد بن محمود بغدادی، ۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م، الدرة الثمينة فی اخبار المدینه، تحقيق: صلاح‌الدین شکر، المدینه المنوره، مرکز بحوث ودراسات المدينة المنورة، چاپ اول.
۹. الاستبصار فی عجائب الامصار، بی‌تا، تحقیق: سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، دارالشؤون الثقافية العامة.
۱۰. امین، سید محسن، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م، اعیان الشیعة، تحقیق: حسن الأمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
۱۱. بلاذری، احمد بن یحیی، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۶م، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول.
۱۲. سمهودی، علی بن عبدالله، ۱۴۲۲ق / ۲۰۰۱م، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی، تحقیق: قاسم السامرائی، مؤسسة الفرقان، چاپ اول.
۱۳. صبری پاشا، ایوب، ۱۳۰۴ق، قسطنطنیه: مطبعة بحریه.
۱۴. صدوق، محمد بن علی قمی، ۱۴۲۹ق، کتاب من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرّسين بقم المقدّسة، چاپ پنجم.
۱۵. عیّاشی، ابوسالم عبدالله بن محمد، ۲۰۰۶م، الرحلة العیّاشیه، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی، دار السویدی، چاپ اول.
۱۶. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، ۱۴۰۹ق / ۱۹۸۹م، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم.
۱۷. فراهانی، محمدحسین، ۱۳۶۲، سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، به کوشش: مسعود گلزاری، تهران، فردوسی.
۱۸. فرهاد میرزا، ۱۳۶۶، سفرنامه فرهاد میرزا، تصحیح: غلامرضا طباطبائی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
۱۹. قزوینی رازی، عبدالجلیل، ۱۳۹۱، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض نواقض الروافض (معروف به: نقض)، تصحیح: میرجلال‌الدین محدّث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، تهران، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
۲۰. کربلایی کرناتکی، ۱۳۸۶، حافظ محمد عبدالحسین، تذکرة الطریق فی مصائب حجّاج بیت الله العتیق، به کوشش: رسول جعفریان و اسرا دوغان، قم، مورخ.
۲۱. مسعودی، علی بن حسین، ۱۸۹۳م، التنبیه والإشراف، لیدن، بریل.
۲۲. مطری، محمد بن احمد، ۱۴۲۶ق / ۲۰۰۵م، التعریف بما أنست الهجرة من معالم دار الهجره، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز.
۲۳. مفید، محمد بن محمد، ۱۴۱۴ق / ۱۹۹۲م، المقنعة، تحقیق: مؤسسة النشر الاسلامی، دار المفید، چاپ دوم.
۲۴. مقدسی، محمدبن احمد،۱۹۰۶م، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لیدن، بریل.
۲۵. نابلسی، عبدالغنی، ۱۴۱۰ق / ۱۹۸۹م، الحقیقة والمجاز فی رحلة بلاد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول.
۲۶. نمازی شاهرودی، علی، ۱۴۲۷ق، مستدرک سفينة البحار، تحقیق: حسن بن علی النمازی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرّسین، چاپ سوم.
۲۷. «وصف مکة والمدينة وبیت المقدس»، ۱۳۹۳ق، تحقیق: حمد الجاسر، مجلة العرب، سال ۳، شماره۶ـ۵.
۲۸. هروی، علی بن ابی‌بکر، ۱۹۵۳م، الإشارات إلی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی.