یكی از معراج‌نامه‌های منظوم متأخر فارسی، معراج‌نامه شاعری به نام شجاعی مشهدی است كه نگارنده علی‌رغم تلاش بسیار، موفق به یافتن زندگی‌نامه وی در تذكره‌ها و سایر منابع نشده است. معراج‌نامه شجاعی بازگوكننده جزئیات معراج آسمانی پیامبر اسلام (ص) و شرح مشاهدات ایشان است. در ادامه قصّه معراج، دو داستان منظوم دیگر یعنی حكایت مرد شكّاك و حكایت حضرت خضر و الیاس و امیرالمؤمنین (ع) آمده كه هر دو سروده شجاعی است و در همه نسخه‌های خطی و چاپ سنگی این اثر، به بخش جدایی‌ناپذیر معراج‌نامه تبدیل شده است.
همان‌گونه كه علی بوذری نیز پیش از این اشاره كرده است، معراج‌نامه شجاعی، از نظر ادبی ارزش چندانی ندارد و دارای اشكالات فراوانی در وزن و قافیه شعری است. از نظر محتوا نیز اشكالاتی دارد؛ از جمله آنكه در آن ذكر شده است كه پیامبر (ص) در منزل ام‌سلمه از سوی خداوند به معراج فراخوانده شد؛ در حالی‌كه بر اساس منابع تاریخی، معراج پیامبر (ص) از مكه و پیش از هجرت صورت گرفته است. ¹ بوذری، علی، قضای بی‌زوال: نگاهی تطبیقی به تصاویر چاپ سنگی معراج پیامبر (ص)، مترجم: فاطمه فقیهی، تهران، انتشارات دستان، چاپ 1، 1389، ص 24.
با این حال، وجود چاپ‌های سنگی متعدّد از این منظومه در دوره قاجار، نشان‌دهنده محبوبیت فراوان آن در این دوره است. بوذری 9 كتاب چاپ سنگی مصوّر از این منظومه معرفی كرده است كه در فاصله سال‌های 1268 تا 1357 هـ ق در ایران چاپ شده است. ² برای آگاهی از کتاب‌شناسی تفصیلی این کتاب‌ها، ر.ک: پیشین، ص 25. جابر عناصری نیز نسخه چاپ سنگی دیگری از آن را معرفی كرده است. ³ عناصری، جابر، «معراج‌نامه و قصّه حضرت خضر و الیاس و حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)»، صنعت چاپ، سال 15، ش 168، دی 1375، صص 64-65. این كتاب‌ها حاوی تصاویر متعددی از مراحل مختلف معراج پیامبر (ص) و دیدار آن حضرت با ملائكه و پیامبران گذشته است. ⁴ برای آگاهی از موضوعات این تصاویر و شرح و تحلیل آنها، ر.ک: بوذری، علی، همان، ص 40 به بعد؛ و نیز، ر.ک: عناصری، جابر، همانجا.
با وجود چاپ‌های سنگی فراوان معراج‌نامه شجاعی، با این حال نسخه‌های خطی آن بسیار كم است‌ و نگارنده در فهرست‌هایی نظیر فهرست و فهرستواره نسخه‌های خطی فارسی (تألیف احمد منزوی)، و فهرستواره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، تنها موفق به شناسایی سه نسخه خطی از اثر مزبور شده است. از این میان، دو نسخه در كتابخانه آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی در شهر قم و یك نسخه دیگر در كتابخانه ملی رژیم صهیونیستی در شهر بیت‌المقدس نگهداری می‌شود که در ادامه به معرفی این سه نسخه پرداخته می‌شود.

1. نسخه شماره 163/27 كتابخانه آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی: این نسخه از آغاز و انجام افتادگی دارد و تعداد برگ‌های موجود آن 24 برگ در ابعاد 15×21 سانتی‌متر است. این نسخه به خط نسخ و در 14 سطر كتابت شده است. (تصویر 1)

تصویر 1: نخستین برگ موجود از نسخه شماره 163/27 كتابخانه آیت‌الله گلپایگانی

با توجه به افتادگی‌های آن، نام كاتب و تاریخ كتابت آن مشخص نیست، اما به طور تقریبی از قرن 13 هـ دانسته شده است. ⁵ صدرایی خویی، علی، و حافظیان بابلی، ابوالفضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیةالله گلپایگانی (قم)، به کوشش و ویرایش: مصطفی درایتی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ مشهد: مؤسسه فرهنگی پژوهشی الجواد (ع)، چاپ 1، 1388، ج 8، ص 4426. ابیات آغازین و پایانی نسخه چنین است:
آغاز:
پایان:

2. نسخه شماره 74/30 كتابخانه آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی: نسخه كاملی است اما بدون جلد، و دارای 17 برگ (32 صفحه) به ابعاد 18×30 سانتی‌متر، و تعداد سطرها بین 18 تا 21 متغیر است. این نسخه به خط نستعلیق زیبا و به قلم یحیی كمره‌ای در رجب 1318 هـ كتابت شده است. اشعار در متن به صورت مستقیم و در حاشیه به صورت چلیپایی تحریر شده است. ⁶ پیشین، همانجا.
این نسخه به منظور انتشار به صورت كتاب چاپ سنگی در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار تحریر شده است. صفحه نخست نسخه، حاوی یك شمسه با حاشیه مجدول با نقش برگ و بوته است. درون شمسه و دو دایره كوچك در بالا و پایین آن، عبارت زیر نوشته شده است: «و به نستعین. در عهد دولت جاوید مدّت سلطان السلاطین السلطان ابن سلطان بن سلطان والخاقان ابن خاقان مظفرالدین‌شاه قاجار خلّد الله ملكه به حلیه طبع درآمد. حرر الاحقر: محمد رضا.»
در صفحه پایانی مطابق صفحه نخست آرایش شده و درون شمسه و دو دایره كوچك در بالا و پایین آن، عبارت زیر كتابت شده است: «تمام شد كتاب مستطاب معراج‌نامه به سعی و اهتمام جناب مستطاب عمدة التجار و زبدة الاخیار آقا محمد باقر تاجر كتاب‌فروش خوانساری به تاریخ چهارشنبه بیست و پنجم شهر صفر المظفّر سنه 1319».
این نسخه دارای 6 تصویر به شیوه تصاویر كتاب‌های چاپ سنگی مصوّر دوره قاجار است. سه جای خالی نیز در نسخه به چشم می‌خورد كه گویا برای كشیدن تصاویر دیگری اختصاص داده شده بود. صفحه دوم نسخه (صفحه آغازین متن) حاوی سرلوح تاج با نقش گل و بوته با رنگ سیاه است. این صفحه و تعدادی از دیگر صفحات نسخه مجدول، اما صفحات دیگر بدون جدول است. به نظر می‌رسد كار آرایش این نسخه ناتمام مانده و به مرحله چاپ نرسیده باشد. (تصویر 2)

تصویر 2: صفحات 2 و 3 نسخه 74/30 كتابخانه آیت‌الله گلپایگانی

عبارت «عمل علی خان» ⁷ در فهرست کتابخانه، این نام به اشتباه «عیسی خان» خوانده شده است. كه در بالای سرلوح صفحه 2 و همچنین سمت راست تصویر اول نسخه درج شده، بیانگر نام تصویرگر نسخه است. علی خان از تصویرگران سال‌های واپسین دوره قاجار است كه از وی تصاویر كتاب‌های چاپ سنگی دیگری را، از جمله حمله حیدری (چاپ 1298 هـ)، حمله حیدری (چاپ 1312 هـ) و چهل طوطی (چاپ 1332 هـ) می‌شناسیم و تصویرگری كتاب هزار دستان (چاپ 1317 هـ) نیز اوج كار اوست. ⁸ بوذری، همان، ص 29.
موضوع تصاویر نقاشی شده در نسخه به شرح زیر است:
1. پیامبر (ص) سوار بر براق و جبرئیل در پیش او (صفحه 7). (تصویر 3)
2. پیامبر (ص) و جبرئیل در حال مشاهده دوزخ و دوزخیان (صفحه 12).
3. دیدار پیامبر (ص) با حضرت یحیی و عیسی به راهنمایی جبرئیل (صفحه 13).
4. پیامبر (ص) سوار بر براق و مواجهه با شیر (صفحه 18).
5. پیامبر بر سر مائده و ظهور دست غیبی (صفحه 20).
6. مناظره حضرت خضر و امیرالمؤمنین (ع) (صفحه 31).

تصویر 3: پیامبر (ص) سوار بر براق و جبرئیل ایستاده در پیش او

3. نسخه شماره Ms. Yah. Ar. 1061 كتابخانه ملی رژیم صهیونیستی: این نسخه از نظر هنری، نسخه‌ای نفیس و بسیار جالب توجه است. دارای 60 برگ به ابعاد 34×2/21 سانتی‌متر، و به خط نستعلیق هندی است. نام كاتب و تاریخ كتابت آن مشخص نیست، اما به طور تقریبی از قرن 13 هـ دانسته شده است. ⁹ شایان ذکر است که تهیه‌کنندگان کاتالوگ اینترنتی این نسخه، موفق به شناسایی نام شاعر نشده‌اند و با استناد به این بیت در پایان منظومه: «کاتب عاصی هم از لطف خدا / بخش این دم ای خدا جرم و خطا» (برگ 58 ر)، تخلص شاعر را «کاتب» یا «عاصی» تصوّر کرده‌اند. در حالی‌که نام شاعر یعنی «شجاعی» به صراحت در اواخر نسخه (برگ 57 پ) ذکر شده است.
جلد آن روغنی ظریف مرمّت شده با نقش گل و بوته با زمینه لاجورد و حاشیه مذهب است. در صفحه اول یک سرلوح تاج زیبا با زمینه زر و لاجورد و دو صفحه نخست با حواشی مزین به ترنج و گلهای ریز به چشم می‌خورد. (تصویر 4) تمام صفحات آن مجدول به آبی و شنگرف و زر و برگ نخست آن دارای سرعنوان با زمینه مذهب و تزئین گل و بوته با زمینه لاجورد است.

تصویر 4: صفحات 1 و 2 نسخه كتابخانه ملی رژیم صهیونیستی

متن اصلی منظومه، پس از مقدمه به هشت باب تقسیم شده كه البته عناوین آن با متن همخوانی و هماهنگی ندارد. این عناوین به شرح زیر است:
1. باب در بیان دیدن آنحضرت کیفیت آسمان اول
2. باب در بیان رفتن آنحضرت بر آسمان دوم
3. باب در بیان دیدن آنحضرت آسمان سیوم
4. باب در بیان کیفیت آسمان چهارم
5. باب در بیان رسیدن پیغمبر (ع) بر آسمان پنجم
6. هذا کتاب حضرت خضر علیه السلام و الیاس و جناب اسد الله الغالب علی ابن ابیطالب کرم الله تعالی وجهه
7. باب در بیان رسیدن پیغمبر (ع) بر آسمان ششم
8. باب در بیان رسیدن آن حضرت (ع) بر آسمان هفتم
در دو برگ پایانی نسخه (59 آ تا 60 آ) نیز منظومه مختصری در 24 بیت آمده که ظاهراً بخشی از معراج‌نامه شجاعی نیست و در سرلوح فرعی آن، بدین عنوان معرفی شده است: «باب در بیان نعت سرور کاینات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان احمد مجتبی صلی الله علیه و سلّم».
مهم‌ترین ویژگی هنری این نسخه، وجود 10 نگاره ترسیم شده به شیوه هندی ـ کشمیری است كه سه نگاره نخست به تصاویر سه مسجد مقدس مسلمانان یعنی مسجد الحرام، مسجد الاقصی و مسجد النبی (به ترتیب در برگ‌های 9 ب، 10 ب و 11 آ) و هفت نگاره دیگر به موضوع اصلی منظومه (عمدتاً معراج پیامبر (ص) در آسمان‌های مختلف) اختصاص یافته است.
دو نگاره مسجد الحرام و مسجد النبی (تصاویر 5 و 6)، در كلّیات خود مشابه نگاره‌های این دو مسجد در نسخه‌های خطی فتوح الحرمین (اثر محیی لاری) (تصویر 9) و نیز تعدادی از نسخه‌های خطی دلائل الخیراتِ جزولی است و البته با توجه به تأثیرات ناشی از شیوه نگارگری كشمیری، در برخی جزئیات، اختلافاتی نیز با تصاویر موجود در نسخه‌های مورد اشاره دارد.
در نگاره مسجد الحرام، جزئیاتی نظیر كعبه، حُطَیم، مقام‌های مالكی، حنفی و حنبلی، مقام ابراهیم،‌ چاه زمزم، منبر، درجه، طاقگان‌ها و گنبدهای اطراف صحن و همچنین چهار مناره كه در چهار گوشه بنا به سمت بیرون پیش رفته است، به چشم می‌خورد. البته به جز چاه زمزم اسامی این اماكن در متن تصویر درج نشده است. (تصویر 5)
در نگاره مسجد النبی، جزئیاتی از قبیل روضه مطهره كه قبر مطهر پیامبر (ص) و نیز دو خلیفه اول و دوم را دربر دارد، منبر و محراب‌ها در داخل مسجد، حجره حضرت فاطمه زهرا و قبر منسوب به ایشان، قبه خزینه و درخت خرما در میان صحن، و همانند تصویر قبلی طاقگان‌ها و گنبدها در اطراف صحن و چهار مناره در چهار گوشه بنا به چشم می‌خورد. در این تصویر، تأثیرات ناشی از شیوه نگارگری هندی ـ كشمیری در جزئیات مختلفی مانند گنبدها، ایوان‌ها، طاق‌ها، محراب‌ها و ... (به ویژه در روضه مطهر پیامبر)، كاملاً نمایان است. همچنین بر خلاف بیشتر تصاویر نسخ فتوح الحرمین و دلائل الخیرات، كه حاوی تنها یك گنبد برجسته برروی روضه مطهر است، در این تصویر دو گنبد كم‌خیر برروی روضه و شبستان مسجد النبی رسم شده است. (تصویر 6)

تصویر 5: نگاره مسجد الحرام در نسخه معراج‌نامه

تصویر 6: نگاره مسجد النبی در نسخه معراج‌نامه

تصویر 7: نگاره‌های مسجد الحرام و مسجد النبی در یك نسخه خطی فتوح الحرمین (محل نگهداری نامشخص)

بر خلاف دو نگاره قبلی، نگاره مسجد الاقصی در این نسخه (تصویر 8) با دیگر نگاره‌های شناخته شده از این مسجد در برخی نسخه‌های خطی فتوح الحرمین و ... (تصویر 9)، تفاوت بسیاری دارد و نشان‌دهنده یك تصویر خیالی برگرفته از تصوّر ذهنی نگارگر از مسجد الاقصی است. این تصوّر ذهنی، در قالب یك گنبد كم‌خیز در بالای بنا به سبك بناهای معماری هند و نیز زمینه‌ای خالی از هر گونه جزئیات معماری مهم این مسجد (نظیر بنای هشت ضلعی قبة الصخره و میزان‌های اطراف آن)، نمود یافته است.

تصویر 8: نگاره مسجد الاقصی در نسخه معراج‌نامه

تصویر 9: نگاره مسجد الاقصی در نسخه فتوح الحرمین به شماره 13933 در كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

سایر نگاره‌های موجود در این نسخه به ترتیب عبارت‌اند از:
1. معراج پیامبر (ص) در آسمان اول.
2. معراج پیامبر (ص) در آسمان دوم.
3. معراج پیامبر (ص) در آسمان سوم.
4. معراج پیامبر (ص) در آسمان چهارم.
5. معراج پیامبر (ص) در آسمان پنجم.
6. پیامبر (ص) بر مائده آسمانی و ظهور دست غیبی.
7. حكایت مرد شكّاك.
نگاره‌های اول تا پنجم تا حدود زیادی مشابه یكدیگرند و تنها به قرینه قرار گرفتن آنها پس از عنوان‌های فرعی نسخه، می‌توان به وابستگی آنها به آسمان‌های مختلف پی برد. آنچه بیشتر این نگاره‌ها را از یكدیگر متمایز می‌كند، اختلاف رنگ زمینه اصلی آن است. به عنوان مثال، زمینه نگاره آسمان اول به رنگ سفید و نگاره آسمان دوم به رنگ سبز روشن است.
در تمام نگاره‌های معراج، تصویر پیامبر اكرم (ص) با چهره‌ای پوشیده و تاج زرین بر سر و سوار بر براق، مساحت عمده نگاره را به خود اختصاص داده است. براق دارای دو بال بلند و باریك كه از ناحیه ران او برآمده و یك دم طاووسی است و چهره‌ای كاملاً شبیه زنان هندی با یك تاج زرین بر سر خود دارد. جبرئیل در همه نگاره‌ها به صورت یك مرد با ریش دو شاخِ بلند و تاج زرین و دو بال باریك و بلند و ردای سبز رنگ تصویرپردازی شده است كه در جلوی براق قرار گرفته و نقش راهنمای پیامبر (ص) به آسمان‌ها را دارد. تصویر كوچك‌تری از یك یا دو یا سه فرشته دیگر نیز شبیه جبرئیل، در پایین یا سمت راست نگاره‌ها دیده می‌شود. همچنین در همه این نگاره‌ها، 9 فرشته دیگر نیز به صورت سر انسان‌های متصل به دو بال كوتاه و گسترده از هم در اطراف پیامبر (ص) و براق به چشم می‌خورد. (تصویر 10)

تصویر 10: نگاره معراج پیامبر (ص) در آسمان اول

نگاره ششم نسخه، پیامبر (ص) را بر سر مائده آسمانی نشان می‌دهد. در سمت راست نگاره، ساختمانی دو طبقه به شیوه معماری هندی رسم شده است. در سمت چپ، پیامبر به صورت دو زانو روی فرش نشسته و بر پشتی تكیه زده و دست خود را به سوی ظرف غذا دراز كرده است. دست غیبی نیز ـ كه بر اساس متن معراج‌نامه ظاهراً دست امیرالمؤمنین (ع) است ـ از پشت پرده‌ای متصل به ساختمان سمت راست آشكار شده و به سمت ظرف غذا آمده است. جبرئیل نیز در پایین پیامبر (ص) در سمت چپ نگاره ایستاده است و گویا به مردی اشاره می‌كند كه در ابعاد كوچك‌تر در كنار ساختمان ایستاده است و لباس نیلی رنگ به تن دارد. (تصویر 11)

تصویر 11: نگاره پیامبر (ص) بر سر مائده و ظهور دست غیبی

آخرین نگاره نسخه، داستان مرد شكّاك را بر اساس متن شعری آن به تصویر كشیده است. نیمه بالایی تصویر، نشان‌دهنده مجلس پیامبر (ص) و اصحاب ایشان است. پیامبر (ص) دو زانو بر زمین نشسته و بر پشتی تكیه زده است و تعدادی از اصحاب ایشان نیز در سمت راست و چپ نگاره در دو ردیف به چشم می‌خورند. حضرت جبرئیل در پیش روی پیامبر (ص) ایستاده و مردی با ملامح هندی ـ كه ظاهراً همان مرد شكّاك است ـ رو به‌روی پیامبر (ص) و جبرئیل ایستاده،‌ اما روی خود را از پیامبر (ص) برگردانده است. در نیمه پایینی نگاره، زمینی از چمن و نهر آبی تصویرپردازی شده است. مرد شكّاك كه در اینجا به علت انكار معراج پیامبر (ص) به زن تبدیل شده، در میان نهر آب ایستاده است و مرد دیگری كه گویا همسر آینده این زن است، با همان ملامح مرد شكاك در مجلس پیامبر اما با لباس دیگری، در بیرون از نهر آب نشسته و به زن می‌نگرد.

[توضیح: این مقاله پیش از این در مجله کتاب ماه هنر، شماره 175، فروردین 1392، ص 14-18 منتشر شده است.]