اخبار الزینبات رساله‌ای است منسوب به یحیی بن حسن علوی عقیقی (درگذشته ۲۷۷ق) که موضوع آن، گزارش‌های تاریخی مربوط به شماری از زنان موسوم به زینب در سده اول و دوم هجری، همچون زینب دختر رسول خدا (ص) و زینب دختر امیر مؤمنان (ع) و زینب‌های دیگر است. این رساله را برای نخستین بار، نویسنده‌ای مصری به نام حسن محمد قاسم، در ضمن کتابی که درباره حضرت زینب نگاشته، در نیمه اول سده بیستم میلادی در قاهره منتشر کرده است.
شهرت رساله اخبار الزینبات در جامعه علمی شیعه، به خاطر گزارش‌های منحصر به‌فرد آن درباره حضرت زینب کبری است که در هیچ منبع تاریخی دیگری نظیر آن وجود ندارد. بنا بر این گزارش‌ها، حضرت زینب چندی پس از بازگشت به مدینه، به مصر مهاجرت کرده و از سوی والی اموی آنجا مورد استقبال قرار گرفته و سرانجام در این سرزمین از دنیا رفته و به خاک سپرده شده است. با استناد به این گزارش‌ها، شماری از پژوهشگران و نویسندگان شیعه در دوره اخیر، انتساب زیارتگاه حضرت زینب در قاهره را به آن حضرت (در مقابل زیارتگاه منسوب به ایشان در جنوب دمشق) پذیرفته‌اند.
با این حال، تحقیقاتی که در چند دهه اخیر از سوی برخی از پژوهشگران درباره رساله اخبار الزینبات نشر یافته، به خوبی نشان داده است که این رساله، متنی مجعول و ساختگی است. شاید برای نخستین بار، محمد حسنین سابقی پنجابی، در کتاب خود مرقد العقیلة زینب، که در اثبات انتساب زینبیه شام به حضرت زینب کبری نگاشته است، به مجعول بودن این متن پی برده و شواهد متعددی بر این مسئله ارائه داده و به بررسی تفصیلی ضعف و بی‌اعتباری گزارش‌های تاریخی آن پرداخته است.
به عنوان تحقیق نسبتاً مناسبی در این باره به زبان فارسی نیز می‌توان به مقاله «بررسی اعتبار کتاب اخبار الزینبات»، نوشته فاضل ارجمند آقای سید حسن فاطمی اشاره کرد که در شماره ۲۱ فصلنامه کتابهای اسلامی (تابستان ۱۳۸۴) منتشر شده است. چنانکه ایشان نیز اشاره کرده‌اند، احتمالاً هدف و انگیزه اصلی حسن قاسم از جعل این رساله، اثبات انتساب و تعلق زیارتگاه حضرت زینب در قاهره به ایشان بوده است.
شواهد درون متنی و برون متنی متعددی برای بی‌اعتباری گزارش‌های این رساله اخبار الزینبات و ساختگی بودن آن وجود دارد. شواهد درون متنی شامل ضعف و سستی اسانید روایی اخبار نقل شده در این رساله و ناشناختگی برخی از راویان آنها و تناقض و تعارض محتوای این اخبار با سایر گزارش‌های منابع تاریخی است؛ و شواهد برون متنی، عدم اشاره مورخان به وجود چنین رساله‌ای برای یحیی بن حسن عقیقی و ابهامات مربوط به نسخه خطی این اثر و چگونگی شناسایی و محل نگهداری آن را شامل می‌شود.
البته نگارنده در اینجا قصد سخن گفتن دوباره در این زمینه و ارائه تفصیلی شواهد و دلایل جعلی بودن اخبار الزینبات را ندارد و خوانندگان محترم را به تحقیقات قبلی ارجاع می‌دهد و در اینجا تنها به این نکته اکتفا می‌کند که از آنجایی که جاعلان غالباً نشانه‌ای از جعل خود به‌جا می‌گذارند، مصحّح کتاب در بیان مشخصات تنها نسخه خطی این کتاب که خود موفق به یافتن آن شده، چنین ادعا کرده است که این نسخه به قلم «حاج محمد بلتاجی طائفی» که مجاور حرم نبوی شریف بوده، در سال ۶۷۶ق، از روی نسخه‌ای کتابت شده در سال ۴۸۳ق به خط سید محمد حسینی واسطی الاصل و ساکن حیدرآباد، کتابت شده است! (السیدة زینب، حسن محمد قاسم، ص۱۰-۱۱) در حالی که می‌دانیم شهر حیدرآباد در حدود سال ۱۰۰۰ق، یعنی بیشتر از پانصد سال از زمان کتابت این نسخه، احداث شده است و در سده پنجم هجری شهر حیدرآبادی وجود نداشته که کاتب یاد شده در آن اقامت داشته و نسخه خود را کتابت کرده باشد!
با همه این احوال، از زمان انتشار اخبار الزینبات تا کنون، متأسفانه شماری از پژوهشگران و علمای بعضاً سرشناسِ جهان تشیع، بدون تحقیق و توجه کافی به سستی و بی‌اعتباری گزارش‌های این کتاب و ابهامات موجود در چگونگی شناسایی نسخه خطی آن، اقدام به استنساخ و تهیه دست‌نویس‌هایی از روی نسخه چاپی این کتاب و سپس انتشار چند باره آن کرده‌اند و در تحقیقات خود نیز به گزارش‌های این کتاب استناد نموده‌اند.
اگرچه قطعاً بخشی از آگاهی‌های مهم موجود درباره حضرت زینب کبری، دخت والامقام امیر مؤمنان علی (ع)، همچون خطبه آن حضرت در مجلس یزید در شام، در منابع کهن و معتبر تاریخی نقل شده است؛ اما برخی از مطالبی نیز که در کمتر از یکصد سال اخیر درباره آن حضرت در میان عموم شیعیان رواج یافته، صرفاً مبتنی بر رساله اخبار الزینبات است و در منبع تاریخی معتبری وجود ندارد. از این‌رو، لااقل از اهل علم و پژوهش انتظار می‌رود که به ترویج این مطالب دامن نزنند!
شهرت رساله اخبار الزینبات در جامعه علمی شیعه، به خاطر گزارش‌های منحصر به‌فرد آن درباره حضرت زینب کبری است که در هیچ منبع تاریخی دیگری نظیر آن وجود ندارد. بنا بر این گزارش‌ها، حضرت زینب چندی پس از بازگشت به مدینه، به مصر مهاجرت کرده و از سوی والی اموی آنجا مورد استقبال قرار گرفته و سرانجام در این سرزمین از دنیا رفته و به خاک سپرده شده است. با استناد به این گزارش‌ها، شماری از پژوهشگران و نویسندگان شیعه در دوره اخیر، انتساب زیارتگاه حضرت زینب در قاهره را به آن حضرت (در مقابل زیارتگاه منسوب به ایشان در جنوب دمشق) پذیرفته‌اند.
با این حال، تحقیقاتی که در چند دهه اخیر از سوی برخی از پژوهشگران درباره رساله اخبار الزینبات نشر یافته، به خوبی نشان داده است که این رساله، متنی مجعول و ساختگی است. شاید برای نخستین بار، محمد حسنین سابقی پنجابی، در کتاب خود مرقد العقیلة زینب، که در اثبات انتساب زینبیه شام به حضرت زینب کبری نگاشته است، به مجعول بودن این متن پی برده و شواهد متعددی بر این مسئله ارائه داده و به بررسی تفصیلی ضعف و بی‌اعتباری گزارش‌های تاریخی آن پرداخته است.
به عنوان تحقیق نسبتاً مناسبی در این باره به زبان فارسی نیز می‌توان به مقاله «بررسی اعتبار کتاب اخبار الزینبات»، نوشته فاضل ارجمند آقای سید حسن فاطمی اشاره کرد که در شماره ۲۱ فصلنامه کتابهای اسلامی (تابستان ۱۳۸۴) منتشر شده است. چنانکه ایشان نیز اشاره کرده‌اند، احتمالاً هدف و انگیزه اصلی حسن قاسم از جعل این رساله، اثبات انتساب و تعلق زیارتگاه حضرت زینب در قاهره به ایشان بوده است.
شواهد درون متنی و برون متنی متعددی برای بی‌اعتباری گزارش‌های این رساله اخبار الزینبات و ساختگی بودن آن وجود دارد. شواهد درون متنی شامل ضعف و سستی اسانید روایی اخبار نقل شده در این رساله و ناشناختگی برخی از راویان آنها و تناقض و تعارض محتوای این اخبار با سایر گزارش‌های منابع تاریخی است؛ و شواهد برون متنی، عدم اشاره مورخان به وجود چنین رساله‌ای برای یحیی بن حسن عقیقی و ابهامات مربوط به نسخه خطی این اثر و چگونگی شناسایی و محل نگهداری آن را شامل می‌شود.
البته نگارنده در اینجا قصد سخن گفتن دوباره در این زمینه و ارائه تفصیلی شواهد و دلایل جعلی بودن اخبار الزینبات را ندارد و خوانندگان محترم را به تحقیقات قبلی ارجاع می‌دهد و در اینجا تنها به این نکته اکتفا می‌کند که از آنجایی که جاعلان غالباً نشانه‌ای از جعل خود به‌جا می‌گذارند، مصحّح کتاب در بیان مشخصات تنها نسخه خطی این کتاب که خود موفق به یافتن آن شده، چنین ادعا کرده است که این نسخه به قلم «حاج محمد بلتاجی طائفی» که مجاور حرم نبوی شریف بوده، در سال ۶۷۶ق، از روی نسخه‌ای کتابت شده در سال ۴۸۳ق به خط سید محمد حسینی واسطی الاصل و ساکن حیدرآباد، کتابت شده است! (السیدة زینب، حسن محمد قاسم، ص۱۰-۱۱) در حالی که می‌دانیم شهر حیدرآباد در حدود سال ۱۰۰۰ق، یعنی بیشتر از پانصد سال از زمان کتابت این نسخه، احداث شده است و در سده پنجم هجری شهر حیدرآبادی وجود نداشته که کاتب یاد شده در آن اقامت داشته و نسخه خود را کتابت کرده باشد!
با همه این احوال، از زمان انتشار اخبار الزینبات تا کنون، متأسفانه شماری از پژوهشگران و علمای بعضاً سرشناسِ جهان تشیع، بدون تحقیق و توجه کافی به سستی و بی‌اعتباری گزارش‌های این کتاب و ابهامات موجود در چگونگی شناسایی نسخه خطی آن، اقدام به استنساخ و تهیه دست‌نویس‌هایی از روی نسخه چاپی این کتاب و سپس انتشار چند باره آن کرده‌اند و در تحقیقات خود نیز به گزارش‌های این کتاب استناد نموده‌اند.
اگرچه قطعاً بخشی از آگاهی‌های مهم موجود درباره حضرت زینب کبری، دخت والامقام امیر مؤمنان علی (ع)، همچون خطبه آن حضرت در مجلس یزید در شام، در منابع کهن و معتبر تاریخی نقل شده است؛ اما برخی از مطالبی نیز که در کمتر از یکصد سال اخیر درباره آن حضرت در میان عموم شیعیان رواج یافته، صرفاً مبتنی بر رساله اخبار الزینبات است و در منبع تاریخی معتبری وجود ندارد. از این‌رو، لااقل از اهل علم و پژوهش انتظار می‌رود که به ترویج این مطالب دامن نزنند!
چهارشنبه ۴ بهمن ۱۳۹۶ ساعت ۱۱:۲۸
