در زیارتگاه منسوب به ابراهیم مجاب در شهر موصل در شمال عراق، سنگ‌نوشته‌ای حاوی یک تصویر یا نقشه حجّاری شده مسجدالحرام وجود داشته که در نیمه نخست سده بیستم میلادی به موزه آثار اسلامی بغداد منتقل شده است.
در زیارتگاه منسوب به ابراهیم مجاب در شهر موصل در شمال عراق، سنگ‌نوشته‌ای حاوی یک تصویر یا نقشه حجّاری شده مسجدالحرام وجود داشته که در نیمه نخست سده بیستم میلادی به موزه آثار اسلامی بغداد منتقل شده است. مزار یاد شده در اصل مسجدی بوده که آن را امیر ابراهیم جَرّاحی (صاحب «قلعه جرّاحیه» و از طرفداران عدیّ بن مسافر اموی) در سال 498ق ساخته بود و در کنار آن مقبره‌ای برای همسرش «حسنه خاتون» بنا کرده بود. سپس بدرالدین لؤلؤ آن را به زیارتگاهی به نام «ابراهیم مجاب» تبدیل کرد. 1
سنگ‌نوشته مورد نظر، از جنس گرانیت سیاه و به شکل مستطیلی به ارتفاع 33 و عرض 15 سانتی‌متر بوده و از سه بخش تشکیل شده است:
بخش بالایی شامل کتیبه‌ای با یک قاب محرابی شکل است که بخشی از آن شکسته شده و متن آن شامل بسمله و آیه 96 سوره بقره، به شرح زیر است: «بسم الله الر[حمن الرحیم] وصلی الله علی محمد. ان اول بیتٍ وُضع للناس للّذی [ببکّة مبارکاً] وهدی للعالمین فیه آیات بینات مقام ابراهیم». عبارت پایانی آیه یعنی «ومن دخله کان آمناً»، در قاب کتیبه جا نشده و برای همین در فضاهای خالی درون نقشه مسجدالحرام جاسازی شده است.
بخش پایینی سنگ‌نوشته، شامل کتیبه‌ای در چهار سطر، درون قابی مستطیل شکل است و متن آن، در کتابچه راهنمای موزه عراق به صورت زیر بازخوانی شده است: «هذا المسجد الذی عمّره الامیر ابراهیم الجرّاحی وهذه التربة المجاورة له تربة حسنة خاتون بنت القرابلی رحمة الله علیها وعلی ذویها وعلی جمیع المسلمین. عمل عبدالرحمن بن ابی حَرَمی 2 المکّی عفی الله عنه وعن جمیع المسلمین.»
بخش میانی سنگ‌نوشته، به نقشه یا تصویر مسجدالحرام اختصاص دارد که درون یک قاب مربع حجّاری شده و نمایش‌دهنده مهم‌ترین جزئیات مسجد است. در گرداگرد تصویر، رواق‌های اطراف صحنِ مسجد حجاری شده که بنا بر شیوه بازنمایی اثر، به راست یا چپ یا بالا، وارونه نشان داده شده است. در سه گوشه تصویر نیز سه زائده به صورت مورّب، از زاویه رواق‌ها به سمت درون صحن حجّاری شده که نماد مناره‌های مسجد است. جزئیات دیگر مسجدالحرام نیز درون صحن مسجد، به شکل ایستاده رو به بالا و در واقع به شیوه نگاه از روبه‌رو نمایش داده شده است.
خانه کعبه، به شکل مستطیل در میان صحن مسجد، با جزئیات مهم آن همچون حجرالاسود و دربِ کعبه و کتیبه جامه کعبه حجاری شده است. در میان کتیبه جامه کعبه، عبارت «ومن دخله» به چشم می‌خورد و ادامه آن یعنی عبارت «کان آمناً» بیرون کعبه ثبت شده است. همان‌گونه که اشاره شد، این کلمات، بخش باقی‌مانده از آیه 96 سوره بقره است که در کتیبه بخش بالایی سنگ قبر نبشته شده است.
در سمت راست کعبه، حجر اسماعیل به شکل یک کمان به چشم می‌خورد و درون آن، دو مربع کوچک، گویا به نشانه قبر اسماعیل و هاجر، وجود دارد. در سمت چپ کعبه، سه بنای گنبددار ـ به صورت چرخیده به سمت چپ ـ نمایش داده شده است که احمد رجب در کتاب خود «المسجد الحرام بمکة المکرمة ورسومه فی الفن الاسلامی» (ص 105) احتمال داده است این بناها نشان‌دهنده گنبد چاه زمزم، مقام ابراهیم و گنبد عباس باشد. اما به عقیده نگارنده این سطور، یکی از این سه گنبد، نماد گنبد فرّاش‌ها (قبة الفرّاشین) و دو گنبد دیگر نماد گنبد زمزم و گنبد عباس یا سقایه است.
در بخش پایینی صحن نیز جزئیات دیگری در یک ردیف حجاری شده است. واضح است که بنای سمت راست، منبر مسجد و بنای سمت چپ، پلکان ورود به کعبه است. اما به عقیده نگارنده، بنای کوچک موجود در وسط، نشان‌دهنده مقام ابراهیم، و دو ستون موجود در طرفین آن، نشان‌دهنده باب بنی‌شیبه است.
تصویر حجاری شده بر سنگ‌نوشته موصل، احتمالاً کهن‌ترین تصویر مسجدالحرام در میان آثار هنری است که تا کنون شناسایی و معرفی شده است. با توجه به اینکه حجّار این سنگ شخصی از اهالی مکه مکرمه است، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که در حجّاری تصویر و نقشه مسجدالحرام، به طور تقریبی واقع‌گرایی رعایت ده است.
همچنین به نظر می‌رسد شیوه و الگوی تصویرپردازی مسجدالحرام و جزئیات آن در این سنگ‌نوشته، بسیار نزدیک به شیوه و الگویی است که بعدها ـ البته به شکل پیشرفته‌تری ـ در نگاره‌های این مسجد مقدس، در دیگر آثار خطی و هنری اسلامی، نظیر طومار ـ گواهی‌نامه‌های حج و نسخه‌های آثاری همچون فتوح الحرمینِ محیی لاری اجرا شده است.
بنگرید: الموصل فی العهد الاتابکی، سعید الدیوه‌جی، ص 159 و 160.
سنگ‌نوشته مورد نظر، از جنس گرانیت سیاه و به شکل مستطیلی به ارتفاع 33 و عرض 15 سانتی‌متر بوده و از سه بخش تشکیل شده است:
بخش بالایی شامل کتیبه‌ای با یک قاب محرابی شکل است که بخشی از آن شکسته شده و متن آن شامل بسمله و آیه 96 سوره بقره، به شرح زیر است: «بسم الله الر[حمن الرحیم] وصلی الله علی محمد. ان اول بیتٍ وُضع للناس للّذی [ببکّة مبارکاً] وهدی للعالمین فیه آیات بینات مقام ابراهیم». عبارت پایانی آیه یعنی «ومن دخله کان آمناً»، در قاب کتیبه جا نشده و برای همین در فضاهای خالی درون نقشه مسجدالحرام جاسازی شده است.
بخش پایینی سنگ‌نوشته، شامل کتیبه‌ای در چهار سطر، درون قابی مستطیل شکل است و متن آن، در کتابچه راهنمای موزه عراق به صورت زیر بازخوانی شده است: «هذا المسجد الذی عمّره الامیر ابراهیم الجرّاحی وهذه التربة المجاورة له تربة حسنة خاتون بنت القرابلی رحمة الله علیها وعلی ذویها وعلی جمیع المسلمین. عمل عبدالرحمن بن ابی حَرَمی 2
در کتابچه راهنمای موزه بغداد، این نام به صورت «عبدالرحمن بن الحرمی» بازخوانی شده، اما نگارنده این سطور به جای «الحرمی»، کنیه «ابی حرمی» را تشخیص داده است. گفتنی است در میان محدّثان اهل سنت، شخصی به نام «عبدالرحمن بن ابی حَرَمی، فتوح بن بنین مکّیِ کاتب» (یا ناسخ) می‌شناسیم که اندکی پس از 540ق به دنیا آمده و در 645ق از دنیا رفته است. بنگرید: سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین ذهبی، چاپ مؤسسة الرسالة، ج 23، ص 150 و 269.
بخش میانی سنگ‌نوشته، به نقشه یا تصویر مسجدالحرام اختصاص دارد که درون یک قاب مربع حجّاری شده و نمایش‌دهنده مهم‌ترین جزئیات مسجد است. در گرداگرد تصویر، رواق‌های اطراف صحنِ مسجد حجاری شده که بنا بر شیوه بازنمایی اثر، به راست یا چپ یا بالا، وارونه نشان داده شده است. در سه گوشه تصویر نیز سه زائده به صورت مورّب، از زاویه رواق‌ها به سمت درون صحن حجّاری شده که نماد مناره‌های مسجد است. جزئیات دیگر مسجدالحرام نیز درون صحن مسجد، به شکل ایستاده رو به بالا و در واقع به شیوه نگاه از روبه‌رو نمایش داده شده است.
خانه کعبه، به شکل مستطیل در میان صحن مسجد، با جزئیات مهم آن همچون حجرالاسود و دربِ کعبه و کتیبه جامه کعبه حجاری شده است. در میان کتیبه جامه کعبه، عبارت «ومن دخله» به چشم می‌خورد و ادامه آن یعنی عبارت «کان آمناً» بیرون کعبه ثبت شده است. همان‌گونه که اشاره شد، این کلمات، بخش باقی‌مانده از آیه 96 سوره بقره است که در کتیبه بخش بالایی سنگ قبر نبشته شده است.
در سمت راست کعبه، حجر اسماعیل به شکل یک کمان به چشم می‌خورد و درون آن، دو مربع کوچک، گویا به نشانه قبر اسماعیل و هاجر، وجود دارد. در سمت چپ کعبه، سه بنای گنبددار ـ به صورت چرخیده به سمت چپ ـ نمایش داده شده است که احمد رجب در کتاب خود «المسجد الحرام بمکة المکرمة ورسومه فی الفن الاسلامی» (ص 105) احتمال داده است این بناها نشان‌دهنده گنبد چاه زمزم، مقام ابراهیم و گنبد عباس باشد. اما به عقیده نگارنده این سطور، یکی از این سه گنبد، نماد گنبد فرّاش‌ها (قبة الفرّاشین) و دو گنبد دیگر نماد گنبد زمزم و گنبد عباس یا سقایه است.
در بخش پایینی صحن نیز جزئیات دیگری در یک ردیف حجاری شده است. واضح است که بنای سمت راست، منبر مسجد و بنای سمت چپ، پلکان ورود به کعبه است. اما به عقیده نگارنده، بنای کوچک موجود در وسط، نشان‌دهنده مقام ابراهیم، و دو ستون موجود در طرفین آن، نشان‌دهنده باب بنی‌شیبه است.
تصویر حجاری شده بر سنگ‌نوشته موصل، احتمالاً کهن‌ترین تصویر مسجدالحرام در میان آثار هنری است که تا کنون شناسایی و معرفی شده است. با توجه به اینکه حجّار این سنگ شخصی از اهالی مکه مکرمه است، می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که در حجّاری تصویر و نقشه مسجدالحرام، به طور تقریبی واقع‌گرایی رعایت ده است.
همچنین به نظر می‌رسد شیوه و الگوی تصویرپردازی مسجدالحرام و جزئیات آن در این سنگ‌نوشته، بسیار نزدیک به شیوه و الگویی است که بعدها ـ البته به شکل پیشرفته‌تری ـ در نگاره‌های این مسجد مقدس، در دیگر آثار خطی و هنری اسلامی، نظیر طومار ـ گواهی‌نامه‌های حج و نسخه‌های آثاری همچون فتوح الحرمینِ محیی لاری اجرا شده است.
- بنگرید: الموصل فی العهد الاتابکی، سعید الدیوه‌جی، ص 159 و 160.
- در کتابچه راهنمای موزه بغداد، این نام به صورت «عبدالرحمن بن الحرمی» بازخوانی شده، اما نگارنده این سطور به جای «الحرمی»، کنیه «ابی حرمی» را تشخیص داده است. گفتنی است در میان محدّثان اهل سنت، شخصی به نام «عبدالرحمن بن ابی حَرَمی، فتوح بن بنین مکّیِ کاتب» (یا ناسخ) می‌شناسیم که اندکی پس از 540ق به دنیا آمده و در 645ق از دنیا رفته است. بنگرید: سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین ذهبی، چاپ مؤسسة الرسالة، ج 23، ص 150 و 269.
سه شنبه ۱ ارديبهشت ۱۳۹۴ ساعت ۸:۱۰
