نگارنده این سطور پیش‌تر در مقاله‌ای با عنوان «نسخه‌های خطی معراج‌نامه شجاعی»، که در شماره 175 مجله «کتاب ماه هنر» منتشر شده بود، به معرفی سه نسخه خطی این منظومه پرداخته بودم. چندی پس از انتشار آن مقاله، اطلاعات دیگری در ارتباط با شجاعی و معراج‌نامه وی یافتم که در اینجا به بیان آن می‌پردازم:

1. در مقاله فوق نوشته بودم که در جستجوهای خود در آن زمان، موفق به یافتن زندگی‌نامه‌ شجاعی نشده بودم. اخیراً دیدم که در تذکره نشتر عشق، اثر حسین‌قلی‌خان عظیم‌آبادی، متخلص به «عاشقی» (سده سیزدهم هجری)، شرح حال مختصری از وی آمده است. عظیم‌آبادی از وی با عنوان «شجاعی مشهدی» یاد کرده و درباره وی نوشته است:
«از دلاوران میدان سخنوری است و مبارزان مضمار فصاحت‌گستری. در مشهد مقدس هنگامه شعر و شاعری گرم داشت. این رباعی از اوست:
1

تذكره نشتر عشق، تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، جلد اول ـ ب، ص 832-833.

احتمالاً در تذکره‌های دیگری نیز بتوان اشاره‌ای به شجاعی را یافت.

2. جنگ و مجموعه شماره 9068 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، حاوی اشعاری از شجاعی مشهدی است. 2

برای آگاهی از توضیحات نسخه، بنگرید: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 17، ص 285.

اشعار شجاعی در این نسخه عبارت‌اند از:
الف) داستان حضرت خضر با امام علی (ع) (صفحات 53پ ـ 58ر)، که معمولاً در نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپ سنگی معراج‌نامه شجاعی، به دنبال متن معراج‌نامه و حکایت مرد شکّاک آمده است. در این نسخه، در پایان داستان آمده است: «تمام شد در هنگام وقت چاشت فی یوم چهارشنبه. تحریر فی شهر محرم الحرام سنه 1229. پنج کشتی من کلام مرحوم مشهدی محمودی شاعر.»
ب) داستان پادشاه چین و امام علی (ع) (صفحات 58ر ـ 62پ). ولایت‌نامه منظوم مختصری است که گویا در سایر نسخه‌های خطی معراج‌نامه نیامده است. شجاعی در این منظومه از خود به عنوان سراینده نام برده و اشاره کرده است که در سال 1204، به زیارت آستان مقدس امیر مؤمنان (ع) در نجف و نیز سایر عتبات عالیات در کوفه، کربلا، کاظمین و سامرا مشرّف شده و سپس به شهر خود مشهد بازگشته است. بنابراین می‌توان تاریخ وفات شجاعی را پس از این تاریخ تعیین کرد.
ج) اشعاری در مناجات (برگ 62پ) که در یکی از آنها، شجاعی تخلص خود را به زبان آورده است. البته در دو صفحه بعدی نیز اشعار دیگری آمده است که مرحوم دانش‌پژوه آنها را ادامه همین اشعار و متعلق به شجاعی دانسته است؛ اما به نظر می‌رسد که موضوع آنها مناجات نیست.

3. افزون بر سه نسخه‌ای که در مقاله «نسخه‌های خطی معراج‌نامه شجاعی» معرفی کرده‌ام، نسخه دیگری از معراج‌نامه شجاعی در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشگاه پنجاب در لاهور پاکستان معرفی شده است. شماره این نسخه، PI VI 31 / 2763 و دارای 75 برگ و قدمت آن از سده 13 هجری است. افزون بر چند نگاره معراج پیامبر (ص) در میان نسخه، در پایان آن نیز نگاره‌هایی از اماکن مقدس شیعه وجود دارد که به سبک هندی رسم شده و در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه، موضوع این نگاره‌ها به شرح زیر بیان شده است: خانه کعبه، مدینه منوره، بارگاه حضرت امیر، بارگاه سیدالشهداء، خیمه‌گاه، بارگاه حرّ شهید، بارگاه حضرت عباس، طفلان مسلم، بارگاه کاظمین، سرداب حضرت صاحب، بارگاه عسکریین، مسجد کوفه، بارگاه امام رضا، مسجد گوهرشاد، حضرت معصومه، شاه عبدالعظیم، بارگاه بقیع، مولد النبی و سیّدنا علی و سیّدة النساء و ابوبکر. 3

فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور، عارف نوشاهی، ج 2، ص 1152.

از این توضیحات بر می‌آید که نسخه دانشگاه پنجاب، همانند نسخه کتابخانه اسرائیل از نظر هنری نفیس و ارزشمند بوده و جا دارد در مقاله مستقلی معرفی گردد. همچنین وجود دو نسخه هنری نفیس به سبک هندی از معراج‌نامه شجاعی، نشان می‌دهد که این منظومه احتمالاً پیش از آنکه در ایرانِ دوره قاجاری مورد توجه قرار گیرد و چندین بار به صورت چاپ سنگی منتشر شود، در منطقه شبه قاره مورد توجه قرار گرفته است.