«تذکره سفرا» رساله مختصری است به نثر ترکی عثمانی، که موضوع آن شرح حال مختصر چند تن از سفرای عثمانی در تهرانِ عصر فتحعلیشاه قاجار است. نسخه خطی این رساله، به شماره ۳۹۲ در کتابخانه دانشگاه آن‌آربر در ایالت میشیگان آمریکا نگهداری می‌شود. پیش از این مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در نشریه نسخه‌های خطی دانشگاه تهران (دفتر ۱۰، ص ۸۳) از این رساله یاد کرده است. نگارنده این سطور نیز در اینجا با تفصیل بیشتری به معرفی آن می‌پردازد.
نسخه خطی تذکره سفرا، از نظر هنری و تاریخی بسیار ارزشمند است؛ چراکه در لابه‌لای صفحات نسخه، هشت نگاره آب‌رنگ زیبا از برخی سفرای عثمانی و عرب در دوره فتحعلیشاه قاجار به چشم می‌خورد. همچنین این نسخه دارای جلد لاکی بسیار زیبایی است که بر طرفین آن، نقاشی دو دروازه از دروازه‌های تهران قدیم رسم شده است: بر جلد روی نسخه، «دروازه دولت» طهران، و بر جلد پشت نسخه، «دروازه ناصریه» طهران به تصویر کشیده شده است.
نسخه یاد شده دارای ۱۶ برگِ ۱۱ سطری است که به خط نستعلیق خوش کتابت شده و صفحات حاوی متن، مجدول به زر و فیروزه‌ای است. ابعاد نسخه ۲۸۰×۲۰۷ و چارچوبِ متن آن ۱۹۶×۱۳۴ میلی‌متر است. تاریخ نگارش رساله، چنانکه در انتهای مقدمه آن بیان شده، اواخر صفر سال ۱۲۹۱ هجری است؛ و شاید تاریخ کتابت نسخه نیز همین تاریخ یا اندکی پس از آن باشد.
برگ نخست رساله، دارای سرلوح مزین به نقوش گل و بوته زرین است و پایین سرلوح، یک قاب زرین توخالی به چشم می‌خورد که طرفین آن با نقوش گل و بوته زرین روی زمینة فیروزه‌ای آراسته شده است.
متن رساله بعد از «بسمله» با مقدمه زیر آغاز می‌شود: «فتحعلى شاه زماننده رجال ومأمورین دولت علّیه دن ایرانه گلمش اولان بعض ددانک تصویرلرى طهرانده شاه مشار الیهک انشا کرده سى اولان نکارستان کوشکى دیوارنده نقش اولنمش اولمغله تصاویر مذکوره و ایران تاریخلرنده بونلره متعلق دسترس اوله بیلدیکم بعض معلومات اشبو رساله یه نقل و درج اولندى.
عبارت انجام نسخه نیز چنین است: «اواخر رجبده نامه همایونک جوابنى اخذ ایله عودت ایلدیلر.»
اسامی سفرایی که شرح حال آنها در این رساله آمده است، با عنوان مستقل و به شنگرف مشخص شده است که به ترتیب عبارت‌اند از:
۱. یسجی زاده سید عبدالوهاب افندی.
۲. جلال‌الدین افندی.
۳. عبدالرحمن پاشای بابان.
۴. سلیمان افندی.
همانگونه که اشاره شد، در کنار جلد لاکی حاوی دو نگاره دروازه دولت و دروازه ناصریه طهران، آنچه بر ارزش هنری نسخه می‌افزاید، وجود هشت تصویر نقاشیِ آب‌رنگ زیبا از سفرای عصر فتحعلیشاه و برخی همراهان آنهاست که در نیمه دوم نسخه، پس از پایان متن رساله، یک در میان در صفحات سمت راست نسخه به چشم می‌خورد. از متن رساله چنین برمی‌آید که این نگاره‌ها از روی تابلوهای نقاشی این اشخاص که در کوشک نگارستان در تهران وجود داشته، رسم شده است.
پایینِ نقاشی هر شخصیت، نام و منصب وی تصویر بیان شده است که عیناً به شرح زیر نقل می‌گردد:
۱. سید عبدالوهاب افندی، سفیر سلطان محمود ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۲. حیرت افندی، مأمور معیت سید عبدالوهاب افندی سفیر عثمانی.
۳. شاکر افندی، مأمور معیت سید عبدالوهاب افندی سفیر عثمانی.
۴. سرکاتب سید عبدالوهاب افندی سفیر سلطان محمود خان ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۵. جلال‌الدین افندی، سفیر سلطان محمود خان ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۶. عبدالرحمن پاشای بابان.
۷. شیخ محمد، سفیر سعود بن عزیز الوهّابی بنزد فتحعلیشاه.
۸. عویف ابن اسید الخضرمی، فرستاده والی یمن بنزد فتحعلیشاه.
تصاویر کامل نسخه از اینجا قابل رؤیت است:
http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.۳۹۰۱۵۰۷۹۱۳۰۵۹۰
نسخه خطی تذکره سفرا، از نظر هنری و تاریخی بسیار ارزشمند است؛ چراکه در لابه‌لای صفحات نسخه، هشت نگاره آب‌رنگ زیبا از برخی سفرای عثمانی و عرب در دوره فتحعلیشاه قاجار به چشم می‌خورد. همچنین این نسخه دارای جلد لاکی بسیار زیبایی است که بر طرفین آن، نقاشی دو دروازه از دروازه‌های تهران قدیم رسم شده است: بر جلد روی نسخه، «دروازه دولت» طهران، و بر جلد پشت نسخه، «دروازه ناصریه» طهران به تصویر کشیده شده است.
 |
| نقاشی دروازه دولت در طهران |
 |
| نقاشی دروازه ناصریه در طهران |
نسخه یاد شده دارای ۱۶ برگِ ۱۱ سطری است که به خط نستعلیق خوش کتابت شده و صفحات حاوی متن، مجدول به زر و فیروزه‌ای است. ابعاد نسخه ۲۸۰×۲۰۷ و چارچوبِ متن آن ۱۹۶×۱۳۴ میلی‌متر است. تاریخ نگارش رساله، چنانکه در انتهای مقدمه آن بیان شده، اواخر صفر سال ۱۲۹۱ هجری است؛ و شاید تاریخ کتابت نسخه نیز همین تاریخ یا اندکی پس از آن باشد.
برگ نخست رساله، دارای سرلوح مزین به نقوش گل و بوته زرین است و پایین سرلوح، یک قاب زرین توخالی به چشم می‌خورد که طرفین آن با نقوش گل و بوته زرین روی زمینة فیروزه‌ای آراسته شده است.
متن رساله بعد از «بسمله» با مقدمه زیر آغاز می‌شود: «فتحعلى شاه زماننده رجال ومأمورین دولت علّیه دن ایرانه گلمش اولان بعض ددانک تصویرلرى طهرانده شاه مشار الیهک انشا کرده سى اولان نکارستان کوشکى دیوارنده نقش اولنمش اولمغله تصاویر مذکوره و ایران تاریخلرنده بونلره متعلق دسترس اوله بیلدیکم بعض معلومات اشبو رساله یه نقل و درج اولندى.
غرض نقشی است کز ما بازماند * که هستی را نمی‌بینم بقایی
فی اواخر شهر صفر من سنة الف و مأتین و واحد و تسعین.»عبارت انجام نسخه نیز چنین است: «اواخر رجبده نامه همایونک جوابنى اخذ ایله عودت ایلدیلر.»
اسامی سفرایی که شرح حال آنها در این رساله آمده است، با عنوان مستقل و به شنگرف مشخص شده است که به ترتیب عبارت‌اند از:
۱. یسجی زاده سید عبدالوهاب افندی.
۲. جلال‌الدین افندی.
۳. عبدالرحمن پاشای بابان.
۴. سلیمان افندی.
همانگونه که اشاره شد، در کنار جلد لاکی حاوی دو نگاره دروازه دولت و دروازه ناصریه طهران، آنچه بر ارزش هنری نسخه می‌افزاید، وجود هشت تصویر نقاشیِ آب‌رنگ زیبا از سفرای عصر فتحعلیشاه و برخی همراهان آنهاست که در نیمه دوم نسخه، پس از پایان متن رساله، یک در میان در صفحات سمت راست نسخه به چشم می‌خورد. از متن رساله چنین برمی‌آید که این نگاره‌ها از روی تابلوهای نقاشی این اشخاص که در کوشک نگارستان در تهران وجود داشته، رسم شده است.
پایینِ نقاشی هر شخصیت، نام و منصب وی تصویر بیان شده است که عیناً به شرح زیر نقل می‌گردد:
۱. سید عبدالوهاب افندی، سفیر سلطان محمود ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۲. حیرت افندی، مأمور معیت سید عبدالوهاب افندی سفیر عثمانی.
۳. شاکر افندی، مأمور معیت سید عبدالوهاب افندی سفیر عثمانی.
۴. سرکاتب سید عبدالوهاب افندی سفیر سلطان محمود خان ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۵. جلال‌الدین افندی، سفیر سلطان محمود خان ثانی بنزد فتحعلیشاه.
۶. عبدالرحمن پاشای بابان.
۷. شیخ محمد، سفیر سعود بن عزیز الوهّابی بنزد فتحعلیشاه.
۸. عویف ابن اسید الخضرمی، فرستاده والی یمن بنزد فتحعلیشاه.
تصاویر کامل نسخه از اینجا قابل رؤیت است:
http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.۳۹۰۱۵۰۷۹۱۳۰۵۹۰
چهارشنبه ۳ تير ۱۳۹۴ ساعت ۴:۵۲
