درباره سرنوشت نهایی محمد بن اسماعیل بن امام جعفر صادق (ع) و محل وفات وی، در منابع تاریخی و متون اسماعیلیه اختلاف اقوال به گونه‌ای چنان چشمگیر وجود دارد که مانع می‌شود از آنکه بتوان به راحتی در این باره اظهار نظر کرد. اختلاف نظر موجود در محل وفات نامبرده، محدوده جغرافیایی گسترده‌ای، از فرغانه (در آسیای میانه) تا تدمر (در میان بادیه شام) را شامل می‌شود. در اینجا به مهم‌ترین اقوال موجود در این زمینه اشاره می‌کنیم:
از روایتی منقول در اصول کافی (ج 1، ص 485) و نیز روایت مشابه اما کامل‌تر آن در رجال کشّی (ص 225-226) چنین برمی‌آید که محمد بن اسماعیل، برای سعایت از امام موسی کاظم (ع) نزد هارون الرشید، از مدینه عازم بغداد شده است. برخی از علمای انساب (از جمله ابونصر بخاری) به این مسأله دامن زده‌اند و به صراحت، از وفات وی در این شهر سخن گفته‌اند. بر مبنای همین قول حتی زیارتگاهی نیز در بغداد به محمد بن اسماعیل منسوب بوده و تا کنون باقی مانده است. (البته مرحوم مصطفی جواد انتساب این مزار به نامبرده را نپذیرفته و احتمال‌های دیگری را درباره شخص مدفون در آن مطرح کرده است. 1)
اما در مقابل این دیدگاه، در شماری از منابع تاریخی (همچون مقاتل الطالبیین، عیون اخبار الرضا، ارشاد شیخ مفید و کتاب الغیبة شیخ طوسی)، روایت تاریخی مفصلی وجود دارد که بر اساس آن، عامل سعایت از امام کاظم (ع) نزد هارون، نه محمد بن اسماعیل، بلکه برادرش علی بن اسماعیل بوده است. نگارنده این سطور در تک‌نگاری خود درباره محمد بن اسماعیل، با بررسی و مقایسه اقوال و روایات موجود در این زمینه، قول دوم را پذیرفته و دیدگاه اول را فاقد اعتبار تاریخی دانسته است. بدین ترتیب محل وفات و مدفن وی را باید در جای دیگری غیر از بغداد جست‌وجو کرد.
با این حال اختلاف نظر در محل وفات محمد بن اسماعیل، در متون اسماعیلیه نیز به شکل چشمگیری وجود دارد. مصطفی غالب، از داعی بزرگ اسماعیلی، جعفر بن منصور الیمن (درگذشته 380ق) نقل کرده است که محمد بن اسماعیل در شهر «فرغانه» اقامت داشت [و در واقع پایان عمر خود را در این شهر سپری کرد]. 2 عمادالدین ادریس قُرَشی نیز به وجود قبر محمد بن اسماعیل در فرغانه اشاره است. 3
با این حال، فرهاد دفتری، چنین ابراز عقیده نموده است که ظاهراً محمد بن اسماعیل، بخش آخر زندگی خود را در منطقه خوزستان گذرانده است؛ جایی‌که عده‌ای از پیروان وی در آنجا بودند و از آنجا داعیان خود را برای تبلیغ به مناطق دیگر می‌فرستاد. 4
از سوی دیگر، نویسندگان اسماعیلی سوریه نظیر مصطفی غالب و عارف تامر، با استناد به میراث خطی موجود نزد اسماعیلیان شام، تأکید دارند که محمد بن اسماعیل، سال‌های پایانی عمر خود را در شهر «تدمر» سوریه سپری کرد و سرانجام در همانجا از دنیا رفت. 5 به عنوان مثال، «سلیمان بن حیدر» (1116-1210ق)، داعی ارشد اسماعیلیان نزاری مؤمن‌شاهی شام در سده 12 هجری، در ابیاتی از قصیده حیدریه خود که در آن سلسله امامان اسماعیلی مؤمن‌شاهی را به نظم درآورده، در قالب شعر به وفات محمد بن اسماعیل در تدمر اشاره کرده است. 6 گفتنی است زیارتگاهی نیز منسوب به محمد بن اسماعیل، بالای کوه موسوم به «محمد بن علی» در شمال شرقی تدمر وجود داشته که در خرداد ماه 1394 توسط گروه تروریستی داعش منفجر و ویران گشته است. (برای آگاهی بیشتر درباره این زیارتگاه، اینجا را ببینید: http://islamicshrines.net/?p=167 )
از روایتی منقول در اصول کافی (ج 1، ص 485) و نیز روایت مشابه اما کامل‌تر آن در رجال کشّی (ص 225-226) چنین برمی‌آید که محمد بن اسماعیل، برای سعایت از امام موسی کاظم (ع) نزد هارون الرشید، از مدینه عازم بغداد شده است. برخی از علمای انساب (از جمله ابونصر بخاری) به این مسأله دامن زده‌اند و به صراحت، از وفات وی در این شهر سخن گفته‌اند. بر مبنای همین قول حتی زیارتگاهی نیز در بغداد به محمد بن اسماعیل منسوب بوده و تا کنون باقی مانده است. (البته مرحوم مصطفی جواد انتساب این مزار به نامبرده را نپذیرفته و احتمال‌های دیگری را درباره شخص مدفون در آن مطرح کرده است. 1
دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص 238.
اما در مقابل این دیدگاه، در شماری از منابع تاریخی (همچون مقاتل الطالبیین، عیون اخبار الرضا، ارشاد شیخ مفید و کتاب الغیبة شیخ طوسی)، روایت تاریخی مفصلی وجود دارد که بر اساس آن، عامل سعایت از امام کاظم (ع) نزد هارون، نه محمد بن اسماعیل، بلکه برادرش علی بن اسماعیل بوده است. نگارنده این سطور در تک‌نگاری خود درباره محمد بن اسماعیل، با بررسی و مقایسه اقوال و روایات موجود در این زمینه، قول دوم را پذیرفته و دیدگاه اول را فاقد اعتبار تاریخی دانسته است. بدین ترتیب محل وفات و مدفن وی را باید در جای دیگری غیر از بغداد جست‌وجو کرد.
با این حال اختلاف نظر در محل وفات محمد بن اسماعیل، در متون اسماعیلیه نیز به شکل چشمگیری وجود دارد. مصطفی غالب، از داعی بزرگ اسماعیلی، جعفر بن منصور الیمن (درگذشته 380ق) نقل کرده است که محمد بن اسماعیل در شهر «فرغانه» اقامت داشت [و در واقع پایان عمر خود را در این شهر سپری کرد]. 2
تاریخ الدعوة الاسماعیلیة، ص 132.
عیون الاخبار وفنون الآثار ـ السبع الرابع، ص 356.
با این حال، فرهاد دفتری، چنین ابراز عقیده نموده است که ظاهراً محمد بن اسماعیل، بخش آخر زندگی خود را در منطقه خوزستان گذرانده است؛ جایی‌که عده‌ای از پیروان وی در آنجا بودند و از آنجا داعیان خود را برای تبلیغ به مناطق دیگر می‌فرستاد. 4
تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 122.
از سوی دیگر، نویسندگان اسماعیلی سوریه نظیر مصطفی غالب و عارف تامر، با استناد به میراث خطی موجود نزد اسماعیلیان شام، تأکید دارند که محمد بن اسماعیل، سال‌های پایانی عمر خود را در شهر «تدمر» سوریه سپری کرد و سرانجام در همانجا از دنیا رفت. 5
اعلام الاسماعیلیة، مصطفی غالب، ص 450؛ الامامة فی الاسلام، عارف تامر، ص 173.
بنگرید: مراجعات اسماعیلیة، عارف تامر، ص 15.
- دلیل خارطة بغداد المفصّل، ص 238.
- تاریخ الدعوة الاسماعیلیة، ص 132.
- عیون الاخبار وفنون الآثار ـ السبع الرابع، ص 356.
- تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 122.
- اعلام الاسماعیلیة، مصطفی غالب، ص 450؛ الامامة فی الاسلام، عارف تامر، ص 173.
- بنگرید: مراجعات اسماعیلیة، عارف تامر، ص 15.
يكشنبه ۱۹ مهر ۱۳۹۴ ساعت ۷:۴۷
