درباره مسئله اربعین حسینی (ع) و حضور (یا عدم حضور) کاروان اسرای اهل بیت (ع) در روز بیستم صفر سال 61 هجری، تا کنون تحقیقات فراوانی صورت گرفته و نویسندگان و پژوهشگران متعددی در این باره اظهار نظر نموده‌اند. (عجالتاً و به عنوان نمونه، می‌توان به دو مقاله «پژوهشی در اربعین حسینی» به قلم آقای محسن رنجبر، و «تحقیقی درباره اربعین حسینی» به قلم آقای محمدتقی سبحانی‌نیا اشاره کرد؛ که این دو مقاله به ترتیب در شماره‌های پنجم (بهار 1384) و ششم (تابستان 1384) فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش منتشر شده است.)
همچنین درباره مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل بیت (ع) از کوفه تا شام و حوادثی که در طول این مسیر اتفاق افتاده، در دوره اخیر چندین کتاب (عمدتاً به زبان عربی) منتشر شده است که بیشتر آنها از نظر علمی چندان استوار نیست. بررسی این موضوع از آن نظر اهمیت دارد که آگاهی از مسیر جغرافیایی طی شده از کوفه تا دمشق، می‌تواند در بررسی زمان لازم برای رسیدن کاروان اهل بیت (ع)، و در واقع تشخیص رسیدن (یا عدم رسیدن آنها) به کربلا نیز تعیین‌کننده باشد.
درباره اینکه کاروان اسرای اهل بیت (ع) برای رسیدن به دمشق، از چه شهرهایی گذشته‌اند، عمادالدین طبری در کامل بهائی خود، از شهرهای: آمِد، موصل، نصیبین، بعلبک، مَیّافارقین و شیزر نام برده است. همچنین در دو کتاب مقتل منسوب به ابومخنف و «نور العین فی مشهد الحسین» منسوب به ابو اسحاق اسفرایینی، مطالب بیشتری در این باره آمده است؛ و مسیر موسوم به سلطانی، که شهرهای مهم آن روزگار همچون تکریت، موصل، نصیبین، قنسرین، حماه و حمص بر سر راه آن قرار داشته، به عنوان مسیری که اهل بیت پیموده‌اند، تعیین شده است. اما می‌دانیم که این دو کتاب از ارزش و اعتبار تاریخی کافی برخوردار نیست و امروزه انتساب آنها به ابومخنف و اسفرایینی، از سوی صاحب‌نظران رد شده است.
در واقع همان‌طور که پژوهشگران دیگر نیز، از جمله شیخ عباس قمی در نفس المهموم و آقای سبحانی‌نیا در مقاله خود گفته‌اند، در منابع تاریخی معتبر و دست اول، اخبار و آگاهی‌های قابل اعتمادی درباره مسیر کاروان اسرا از کوفه تا شام به چشم نمی‌خورد. با این حال سبحانی‌نیا برای بررسی این مسئله، ابتدا سه مسیر جغرافیایی میان کوفه و دمشق را، به عنوان مسیرهایی که امکان عبور کاروان اسرا از آن وجود داشته، مطرح کرده است که عبارت‌اند از: 1. مسیر سلطانی (که مرحوم محدث نوری و مرحوم قاضی طباطبایی این نظریه را پذیرفته‌اند)؛ 2. مسیر مستقیم، از طریق بادیه شام (که مرحوم سید محسن امین آن را پذیرفته است)؛ 3. مسیر میانی، از کنار ساحل رود فرات؛ یعنی همان مسیری که امام علی (ع) برای رسیدن به صفین آن را طی کرده است. سبحانی‌نیا سبحانی‌نیا در نهایت، با بیان اینکه هیچ گونه شواهدی بر طی مسیر بادیه شام وجود ندارد، بلکه شواهد نفی آن نیز وجود دارد؛ و با استناد به طولانی بودن مسیر سلطانی، و ضعیف و غیر مستند بودن اخباری که بر طی این مسیر دلالت می‌کند، این دو مسیر را نپذیرفته و مسیر سوم را ترجیح داده است.
اما نکته‌ای که این پژوهشگر و دیگر نویسندگان این حوزه بدان توجه نکرده یا از آن غافل مانده‌اند، آن است که در برخی منابع تاریخی (عمدتاً از سده ششم) به وجود زیارتگاه‌های متعددی منسوب به رأس الحسین (ع) و برخی از اهل بیت (ع)، در شماری از شهرهای واقع در طول مسیر موسوم به سلطانی اشاره شده که برخی از آنها نیز تا به امروز باقی مانده است.
از جمله، ابن شهرآشوب (درگذشته 588ق) در مناقب خود (تحقیق یوسف البقاعی، ج 4، ص 89-90) از مناقب و معجزاتی که از زیارتگاه‌های مشهور به «مشهد الرأس» در شهرهای میان کربلا تا عسقلان، از جمله موصل، نصیبین، حماه، حمص و دمشق آشکار می‌شده، سخن گفته است. گفتنی است در چاپ نجف مناقب ابن شهرآشوب، به جای موصل، عبارت «موصلین» آمده که بر دو شهر موصل و بَلَد دلالت دارد.
اما منبع مهم‌تر، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، تألیف علی بن ابی‌بکر هروی (درگذشته 611ق) است که در نیمه دوم سده ششم نگاشته شده و نخستین و مهم‌ترین متن تاریخی موجود درباره زیارتگاه‌های جهان اسلام به شمار می‌آید. هروی در این کتاب، شماری از زیارتگاه‌های منسوب به اهل بیت (ع) و رأس الحسین (ع) را در برخی از شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی معرفی کرده است. مهم‌ترین این زیارتگاه‌ها، چنانکه نامبرده معرفی کرده، عبارت‌اند از:
1. مشهد رأس الحسین، در موصل: محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا. (الاشارات الی معرفة الزیارات، چاپ 1953، ص70)
2. مقام عمر بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، در بَلَد (در شمال موصل). هروی به وجود کتیبه‌ای در این مزار به شرح زیر اشاره کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. هذا مقام عمر بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب وهو اسیر فی سنة احدی وستّین. تطوّع بعمارته ابراهیم بن القاسم المدائنی فی صفر سنة ثلاث ومائة، وحبس علیه خان القطن من السوق العتیق ببلط.» (ص68) البته به باور نگارنده، با توجه به اینکه برای امام حسین (ع) فرزندی به نام «عمر» گزارش نشده، این مقام احتمالاً در اصل متعلق به عَمْرو بن امام حسن مجتبی (ع) بوده که در واقعه کربلا و در میان اسرا حضور داشته، و بعدها به عنوان مقام عمر بن امام حسین (ع) تحریف و تغییر نام یافته است.
3. مسجد امام زین‌العابدین (ع)، در نصیبین. (ص65)
4. مشهد الرأس، در نصیبین: گفته شده در زمان بردن اسرا به شام، سر امام حسین (ع) را در این مکان آویخته‌اند. (ص65)
5. مشهد النقطه، در نصیبین: گفته شده از سر امام حسین (ع) خونی در آنجا چکیده است. (ص66)
6. مشهد الحَجَر، در بالس: محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا. (ص61)
7. مشهد الدکّه، در حلب: قبر مُحَسّن بن امام حسین (ع). (ص4)
به باور نگارنده این سطور، وجود این تعداد قابل توجه زیارتگاه‌های مرتبط با سر امام حسین (ع) و اسرای اهل بیت (ع) در شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی، که لااقل از نیمه سده ششم هجری مشهور و شناخته شده بوده، مؤید آن است که کاروان اسرا از این مسیر به شام رفته‌اند و این موضوع تا آن دوره در حافظه جمعی ساکنان این مناطق باقی مانده و در قالب احداث این زیارتگاه‌ها در محل‌های منسوب به سر امام حسین (ع) و اسرای اهل بیت، تبلور یافته است.
همچنین درباره مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل بیت (ع) از کوفه تا شام و حوادثی که در طول این مسیر اتفاق افتاده، در دوره اخیر چندین کتاب (عمدتاً به زبان عربی) منتشر شده است که بیشتر آنها از نظر علمی چندان استوار نیست. بررسی این موضوع از آن نظر اهمیت دارد که آگاهی از مسیر جغرافیایی طی شده از کوفه تا دمشق، می‌تواند در بررسی زمان لازم برای رسیدن کاروان اهل بیت (ع)، و در واقع تشخیص رسیدن (یا عدم رسیدن آنها) به کربلا نیز تعیین‌کننده باشد.
درباره اینکه کاروان اسرای اهل بیت (ع) برای رسیدن به دمشق، از چه شهرهایی گذشته‌اند، عمادالدین طبری در کامل بهائی خود، از شهرهای: آمِد، موصل، نصیبین، بعلبک، مَیّافارقین و شیزر نام برده است. همچنین در دو کتاب مقتل منسوب به ابومخنف و «نور العین فی مشهد الحسین» منسوب به ابو اسحاق اسفرایینی، مطالب بیشتری در این باره آمده است؛ و مسیر موسوم به سلطانی، که شهرهای مهم آن روزگار همچون تکریت، موصل، نصیبین، قنسرین، حماه و حمص بر سر راه آن قرار داشته، به عنوان مسیری که اهل بیت پیموده‌اند، تعیین شده است. اما می‌دانیم که این دو کتاب از ارزش و اعتبار تاریخی کافی برخوردار نیست و امروزه انتساب آنها به ابومخنف و اسفرایینی، از سوی صاحب‌نظران رد شده است.
در واقع همان‌طور که پژوهشگران دیگر نیز، از جمله شیخ عباس قمی در نفس المهموم و آقای سبحانی‌نیا در مقاله خود گفته‌اند، در منابع تاریخی معتبر و دست اول، اخبار و آگاهی‌های قابل اعتمادی درباره مسیر کاروان اسرا از کوفه تا شام به چشم نمی‌خورد. با این حال سبحانی‌نیا برای بررسی این مسئله، ابتدا سه مسیر جغرافیایی میان کوفه و دمشق را، به عنوان مسیرهایی که امکان عبور کاروان اسرا از آن وجود داشته، مطرح کرده است که عبارت‌اند از: 1. مسیر سلطانی (که مرحوم محدث نوری و مرحوم قاضی طباطبایی این نظریه را پذیرفته‌اند)؛ 2. مسیر مستقیم، از طریق بادیه شام (که مرحوم سید محسن امین آن را پذیرفته است)؛ 3. مسیر میانی، از کنار ساحل رود فرات؛ یعنی همان مسیری که امام علی (ع) برای رسیدن به صفین آن را طی کرده است. سبحانی‌نیا سبحانی‌نیا در نهایت، با بیان اینکه هیچ گونه شواهدی بر طی مسیر بادیه شام وجود ندارد، بلکه شواهد نفی آن نیز وجود دارد؛ و با استناد به طولانی بودن مسیر سلطانی، و ضعیف و غیر مستند بودن اخباری که بر طی این مسیر دلالت می‌کند، این دو مسیر را نپذیرفته و مسیر سوم را ترجیح داده است.
اما نکته‌ای که این پژوهشگر و دیگر نویسندگان این حوزه بدان توجه نکرده یا از آن غافل مانده‌اند، آن است که در برخی منابع تاریخی (عمدتاً از سده ششم) به وجود زیارتگاه‌های متعددی منسوب به رأس الحسین (ع) و برخی از اهل بیت (ع)، در شماری از شهرهای واقع در طول مسیر موسوم به سلطانی اشاره شده که برخی از آنها نیز تا به امروز باقی مانده است.
از جمله، ابن شهرآشوب (درگذشته 588ق) در مناقب خود (تحقیق یوسف البقاعی، ج 4، ص 89-90) از مناقب و معجزاتی که از زیارتگاه‌های مشهور به «مشهد الرأس» در شهرهای میان کربلا تا عسقلان، از جمله موصل، نصیبین، حماه، حمص و دمشق آشکار می‌شده، سخن گفته است. گفتنی است در چاپ نجف مناقب ابن شهرآشوب، به جای موصل، عبارت «موصلین» آمده که بر دو شهر موصل و بَلَد دلالت دارد.
اما منبع مهم‌تر، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، تألیف علی بن ابی‌بکر هروی (درگذشته 611ق) است که در نیمه دوم سده ششم نگاشته شده و نخستین و مهم‌ترین متن تاریخی موجود درباره زیارتگاه‌های جهان اسلام به شمار می‌آید. هروی در این کتاب، شماری از زیارتگاه‌های منسوب به اهل بیت (ع) و رأس الحسین (ع) را در برخی از شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی معرفی کرده است. مهم‌ترین این زیارتگاه‌ها، چنانکه نامبرده معرفی کرده، عبارت‌اند از:
1. مشهد رأس الحسین، در موصل: محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا. (الاشارات الی معرفة الزیارات، چاپ 1953، ص70)
2. مقام عمر بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، در بَلَد (در شمال موصل). هروی به وجود کتیبه‌ای در این مزار به شرح زیر اشاره کرده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. هذا مقام عمر بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب وهو اسیر فی سنة احدی وستّین. تطوّع بعمارته ابراهیم بن القاسم المدائنی فی صفر سنة ثلاث ومائة، وحبس علیه خان القطن من السوق العتیق ببلط.» (ص68) البته به باور نگارنده، با توجه به اینکه برای امام حسین (ع) فرزندی به نام «عمر» گزارش نشده، این مقام احتمالاً در اصل متعلق به عَمْرو بن امام حسن مجتبی (ع) بوده که در واقعه کربلا و در میان اسرا حضور داشته، و بعدها به عنوان مقام عمر بن امام حسین (ع) تحریف و تغییر نام یافته است.
3. مسجد امام زین‌العابدین (ع)، در نصیبین. (ص65)
4. مشهد الرأس، در نصیبین: گفته شده در زمان بردن اسرا به شام، سر امام حسین (ع) را در این مکان آویخته‌اند. (ص65)
5. مشهد النقطه، در نصیبین: گفته شده از سر امام حسین (ع) خونی در آنجا چکیده است. (ص66)
6. مشهد الحَجَر، در بالس: محل گذاشتن سر امام حسین (ع) در زمان عبور اسرا. (ص61)
7. مشهد الدکّه، در حلب: قبر مُحَسّن بن امام حسین (ع). (ص4)
به باور نگارنده این سطور، وجود این تعداد قابل توجه زیارتگاه‌های مرتبط با سر امام حسین (ع) و اسرای اهل بیت (ع) در شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی، که لااقل از نیمه سده ششم هجری مشهور و شناخته شده بوده، مؤید آن است که کاروان اسرا از این مسیر به شام رفته‌اند و این موضوع تا آن دوره در حافظه جمعی ساکنان این مناطق باقی مانده و در قالب احداث این زیارتگاه‌ها در محل‌های منسوب به سر امام حسین (ع) و اسرای اهل بیت، تبلور یافته است.
این یادداشت به مناسبت سالروز اربعین حسینی، و به خواستاری دوست عزیزم جناب آقای سید محسن موسوی اصفهانی تحریر گردید.
سه شنبه ۱۰ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۱۱:۱۰
