در برخی منابع شیعه ـ از سده ششم ـ از زیارتگاهی به نام «مشهد البوق» یاد شده که در محل وقوع معجزه‌ای از امیر مؤمنان علی (ع) در زمان عزیمت ایشان به صفین بنا شده است.
عکس‌ها از نگارنده ـ 2006 میلادی
در سده‌های میانی، زیارتگاه‌هایی که به باور شیعیان، در محل وقوع معجزه‌های امام علی (ع) بنا شده بود، نزد جامعه شیعه بسیار مورد توجه و احترام بوده و از زیارتگاه‌های مهم آنان به شمار می‌آمده است. نگارنده این سطور برای نخستین بار، برای این گونه زیارتگاه‌ها، اصطلاح «معجزه‌گاه» به کار برده است (در کنار اصطلاحاتی همچون قدمگاه، پنجه‌گاه و ...). مشهورترین این معجزه‌گاه‌ها، «مشهد الشمس» واقع در شمال حلّه امروزی بوده که در باور شیعیان، در محل معجزه دوم ردّ شمس برای امام علی (ع) بنا شده است.
*
در برخی منابع شیعه ـ از سده ششم ـ از زیارتگاهی به نام «مشهد البوق» یاد شده که در محل وقوع معجزه‌ای از امیر مؤمنان علی (ع) در زمان عزیمت ایشان به صفین بنا شده است. قطب راوندی (درگذشته 573ق) در شرح معجزه‌ای که این زیارتگاه در محل آن بنا شده، می‌گوید: «امیر مؤمنان (ع) در زمان حرکت به سمت صفین، در صحرایی توقف نمود که میان آن و دمشق صد فرسخ یا بیشتر فاصله بود، و در آنجا نمازی به‌جا آورد. پس از پایان نماز، سر از سجده شکر برآورد و گفت: «[صدای] بوق خروج معاویه از دمشق را می‌شنوم». تاریخ آن روز را یادداشت کردند؛ دیدند خروج معاویه در همان تاریخی بود که حضرت فرموده بود. [بعدها] در آنجا مشهدی به نام مشهد البوق بنا شد.» 1 الخرائج والجرائح، ج 2، ص 916.
اگرچه قطب راوندی، به محل وقوع زیارتگاه اشاره‌ای نداشته، اما معاصر وی، ابن شهرآشوب (درگذشته 588ق) صراحتاً محل آن را در رحبه شام بیان کرده و در این باره نوشته است: «اصل مشهد البوق در رحبه شام آن است که علی (ع) [در آنجا] خبر داد که اکنون معاویه و لشکر او از دمشق خارج شدند و بوق‌ها به صدا درآمد. او صدای بوق‌ها را از مسافت هجده روز شنید و این یک خرق عادت است.» 2
مناقب آل ابي‌طالب، ج 2، ص 334.
ابن شهرآشوب همچنین دو بیت شعر از ابوالعباس احمد بن ابراهیم ضُبّی (درگذشته 398ق) ـ وزیر فخرالدوله دیلمی ـ را درباره همین معجزه نقل کرده است که نشان می‌دهد این معجزه لااقل از سده چهارم نزد شیعیان شناخته شده بوده است. سروده ابوالعباس ضُبّی چنین است:
وحيال رحبة مالك أصغى إلى * نعرات بوقٍ في دمشق يقعقع
فاهتزّ من طربٍ و قال لصحبه * هذا ابن هند للرحيل لمزمع
در برخی منابع جغرافیایی نیز به این زیارتگاه در رحبه و ارتباط آن با امام علی (ع) اشاره شده است. علی بن ابی‌بکر هروی (درگذشته 611ق) در این باره می‌نویسد: «در خارج از رحبه مشهد البوق قرار دارد، و آن موضعی است که علی بن ابی‌طالب، زمانی که به قصد جنگ با معاویه می‌رفت، آنجا توقف کرد.» 3فاهتزّ من طربٍ و قال لصحبه * هذا ابن هند للرحيل لمزمع
الاشارات الي معرفة الزيارات، ص 67.
معجم البلدان، ج 1، ص 510.
شخصی که یاقوت به وی اشاره دارد، صدرالدین عبدالرحیم بن ابوالبرکات اسماعیل بن ابوسعید احمد نیشابوری، شیخ الشیوخ بغداد از سال 541ق است که پیش از وی پدر و پدربزرگش، هر دو شیخ الشیوخ بغداد بوده‌اند. نامبرده در مسیر بازگشت خود از سفری که به عنوان سفیر خلیفه عباسی نزد صلاح‌الدین ایوبی به دمشق اعزام شده بود، در رحبه از دنیا رفت و در «مشهد البوق» به خاک سپرده شد. 5
الکامل فی التاریخ، ج 11، ص 509 (چاپ دار صادر).
ویرانه‌های شهر تاریخی رحبه، که با انتساب به «مالک بن طوق تغلبی»، بانی آن در دوره هارون‌الرشید، به نام «رحبة مالک بن طوق» شناخته می‌شده، امروزه در غرب شهر نسبتاً جدید و کوچک «میادین»، در فاصله 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر «دیرالزور» (مرکز استانی به همین نام) در شرق سوریه دارد و تنها به فاصله چند کیلومتر از آن، رود فرات جریان دارد. امروزه از شهر «رحبه» تنها بقایای قلعه آن باقی مانده است که از آثار دوره ایوبی به شمار می‌آید.
به باور نگارنده این سطور، «مشهد البوق» بی‌تردید منطبق بر مسجد یا زیارتگاه ویرانه‌ای است که امروزه بالای تپه‌ای، در فاصله حدود 15 کیلومتری جنوب شهر میادین قرار دارد. نزدیک این ویرانه‌ها، چشمه‌ای منسوب به امام علی (ع) وجود دارد که نزد اهالی منطقه به نام «عین علی» (= چشمه علی) شناخته می‌شود و از نقاط مقدس این منطقه به شمار می‌آید.
گفته می‌شود که در این محل، در دوره مملوکی روستایی به نام «مشهد» وجود داشته است. 6
تاريخ ديرالزور، احمد شوحان، ص 38.
الفرات الاوسط، الویس موسیل، ص 25-26.
نگارنده این سطور نیز در سال‌های 2005 و 2006، دو بار از این زیارتگاه بازدید کرده و در اینجا با استناد به مشاهدات خود، به توصیف آخرین وضعیت بنا می‌پردازد: موقعیت طبیعی تپه‌ای که روستا و زیارتگاه یاد شده بر آن قرار داشته، در امتداد دیواره صخره‌ای مشرف به جلگه مجاور رود فرات قرار دارد. امروزه از روستا و زیارتگاهی که جهانگردان غربی از آن یاد کرده‌اند، تقریباً چیزی به‌جز مناره تاریخی هشت ضلعی آن باقی نمانده است. این مناره از آجر و قلوه‌سنگ بنا شده و ارتفاع آن 13 متر بوده است. در برخی اضلاع مناره، بقایای تزئیناتی از قبیل محرابچه‌های آجری به‌چشم می‌خورد که با توجه به سبک این تزئینات، می‌توان قدمت آن را از دوره مملوکی تعیین کرد.
در فاصله چند ده متری از چشمه، چشمه آب منسوب به امام علی (ع) وجود دارد که اهالی منطقه آن را بسیار مقدس می‌دانند و بر این باورند که این چشمه، با ضربه سم اسب امیرالمؤمنین (ع) بر زمین یا نشستن شتر ایشان (ع) در این محل به وجود آمده است.
مناره باقی مانده از «مشهد البوق» ـ به عنوان یک بنای یادمانی کهن و مرتبط با حضور امام علی (ع) در این محل ـ از ارزش و اهمیت تاریخی منحصر به‌فردی برخوردار بوده است. با این حال، برخی سایت‌های خبری در ماه سپتامبر (شهریور) سال گذشته، از تخریب آن به دست گروه تروریستی «داعش» خبر داده‌اند.
در پایان، بیان این نکته خالی از لطف نیست که «ظهیرالملک»، از رجال ایرانی دوره قاجار که در سفر حج خود در سال 1306ق از میادین عبور کرده، اشاره می‌کند که اهالی منطقه در باورهای خود امیر مؤمنان (ع) را فاتح قلعه رحبه می‌دانسته‌اند. ظهیرالملک در این باره می‌گوید: «... در زمانی که قلعه مسکون بوده اهل آن کفّار بوده‌اند، حضرت امیر البررة و قاتل الکفرة علی ابن ابی‌طالب ـ علیه من الصلوة ازکیها ـ به قهر و غلبه قلعه را مفتوح فرموده و خراب ساخته‌اند.» 8
«سفرنامه مکه»، محمدرضا ظهیرالملک، سفرنامه‌های حجّ قاجاری، به کوشش: رسول جعفریان، ج 5، ص 655.
- الخرائج والجرائح، ج 2، ص 916.
- مناقب آل ابي‌طالب، ج 2، ص 334.
- الاشارات الي معرفة الزيارات، ص 67.
- معجم البلدان، ج 1، ص 510.
- الکامل فی التاریخ، ج 11، ص 509 (چاپ دار صادر).
- تاريخ ديرالزور، احمد شوحان، ص 38.
- الفرات الاوسط، الویس موسیل، ص 25-26.
- «سفرنامه مکه»، محمدرضا ظهیرالملک، سفرنامه‌های حجّ قاجاری، به کوشش: رسول جعفریان، ج 5، ص 655.
جمعه ۲۷ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۱۱:۴۵
