چکیده: گواهی‌نامه‌های حج اسنادی بوده‌اند که در گذشته با هدف تصدیق و گواهی حج‌گزاری و ادای مناسک مختلف آن، برای برخی اشخاص صادر می‌شده‌اند. این گواهی‌نامه‌ها معمولاً به شکل طومارهایی حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌هایی از مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین بوده‌اند که نمونه‌های کهنی از آنها باقی مانده است. از مشهورترین و جالب‌ترین این طومارها، نمونه موجود در موزه بریتانیا از سده نهم هجری است که با کتیبه‌ها و نقاشی‌های زیبایی تزئین یافته است. در این نوشتار به معرفی و توصیف دقیق طومار و کتیبه‌ها و نقاشی‌های به‌کار رفته در آن پرداخته شده است. بر اساس این بررسی می‌توان گفت که طومار مورد نظر، سند تاریخی مهمی است که در آن، اماکن مقدس مرتبط با حج و حرمین شریفین، گاه با واقع‌گرایی نسبی، و گاه به صورت نمادین، نمایش داده شده است.

کلید واژه‌ها: گواهینامه‌های حج، طومارهای خطی، حج‌گزاری، هنر اسلامی، حرمین شریفین، موزه بریتانیا

مقدمه
گواهی‌نامه‌های حج اسنادی قانونی بوده‌اند که به عنوان گواهی‌نامه و شهادت‌نامه برای یک شخص، مبنی بر ادای مناسک حج و عمره و اعمال مختلف آن ـ اغلب به صورت نیابتی برای شخص دیگری ـ تهیه می‌شده‌اند. نمونه‌های کهن و قدیمی باقی‌مانده از این گواهی‌نامه‌ها، معمولاً به صورت طومارهای خطی، و نمونه‌های جدیدتر آنها به صورت یک یا چند برگ خطی و البته نمونه‌هایی نیز به صورت چاپی از دوره معاصر باقی مانده‌اند. این گواهینامه‌ها معمولاً حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌های هنری زیبایی از مسجدالحرام، مسجدالنبی و دیگر مشاعر و اماکن مقدس حج و حرمین، و گاه حاوی نقاشی‌هایی از سایر مکان‌های مقدس مسلمانان، همچون مسجدالاقصی یا بارگاه‌های امامان شیعه (ع) بوده‌اند.
به‌نظر می‌رسد، به‌جز مقاله مفصل و ارزشمند آقای اولریش مارزولف درباره یک طومار زیارتیِ شیعیِ چاپ سنگی که در ضمن آن، نمونه‌های دیگری از گواهی‌نامه‌های حج نیز معرفی شده است 1

بنگرید: «از مکه تا مشهد: طومار تصویری از سفر زیارتی شیعی در دوران قاجار»، اولریش مارزولف، با همکاری: ر. زنهاری، ترجمه: رکسانا زنهاری، نامه بهارستان، دوره جدید، شماره ۲، صص ۲۲-۵۵.

، هیچ پژوهش جدی و مفصل دیگری به زبان فارسی در این زمینه وجود نداشته باشد (یا اینکه لااقل نگارنده این سطور از وجود چنین پژوهشی اطلاع ندارد).
خوشبختانه، مجموعه قابل توجهی از طومارهای گواهینامه حج از دوره سلجوقی و ایوبی باقی مانده است که در حال حاضر در موزه هنر ترک و اسلام در استانبول نگهداری می‌شود. این طومارها بخشی از اسناد تاریخی ارزشمندی است که درون گنبد معروف به «قبة الخزنة» در میان صحن جامع اموی دمشق شناسایی شده و حاکمان عثمانی، آنها را در سال ۱۸۹۳ میلادی به استانبول منتقل کرده‌اند. یک نمونه از این طومارها که یک گواهی‌نامه عمره نیابتی از سال ۶۰۲ (؟) هجری قمری است، در حال حاضر در موزه هنر ترک و اسلام به نمایش گذاشته شده است.
از سده نهم هجری نمونه‌های منحصر به‌فرد دیگری از طومارهای حج باقی مانده که مشهورترین آنها، طومار موجود در موزه بریتانیا و مورخ ۸۳۶ق / ۱۴۳۳م است و ما در این نوشتار به معرفی و توصیف آن خواهیم پرداخت. نمونه جالب و ارزشمند دیگر، طومار مورخ ۸۳۷ق / ۱۴۳۴م است که در حال حاضر در موزه هنر اسلامی در دوحه ـ پایتخت قطر ـ نگهداری می‌شود.
یک نمونه هنری زیبا از طومارهای حج، از نیمه سده دهم هجری، به عنوان یک نسخه خطی به شماره H 1812 در کتابخانه کاخ موزه توپقاپو در استانبول نگهداری می‌شود و به نام «حج وکالت‌نامه‌سی» (Hac Vekȃletnȃmesi ، به معنی گواهی‌نامه حج) شناخته می‌شود. این طومار در سال ۹۵۱ق / ۱۵۴۴م برای «شِهزاده محمد» (Şehzade Mehmed) تهیه شده و حاوی بیش از بیست تصویر از مساجد مقدس و مکان‌های زیارتی حرمین شریفین است.
از سده ۱۸ میلادی، نمونه‎هایی از طومارهای زیارتی با تصاویر بارگاه‌های امامان شیعه (ع) وجود دارد که یک نمونه مشهور آنها، موسوم به طومار «نیبور»، در موزه ملی دانمارک نگهداری می‌شود. نمونه دیگر، طومار متعلق به «سید محمد چشتی» است که اخیراً در موزه آقاخان در تورنتو معرفی شده است. طومار زیارتی چاپ سنگی موجود در یک مجموعه شخصی در کی‌لوآی (Kailua) هاوایی را ـ که مارزولف در مقاله خود معرفی کرده است ـ باید نمونه ارزشمندی از یک طومار شیعی متأخر از دوره قاجار به شمار آورد.

معرفی و توصیف طومار حج موجود در موزه بریتانیا
طومارِ حج موجود در موزه بریتانیا به شماره Add. 27566 ، از کهن‌ترین و زیباترین طومارها و گواهی‌نامه‌های حج به شمار می‌آید که از نیمه نخست سده نهم هجری به دست ما رسیده است. این طومار ۲۱۲ سانتی‌متری، شامل چندین کتیبه، نقشه و طرح هنری است که ترتیب قرار گرفتن و دیدن آنها، از بالا به پایین است.
این گواهی‌نامه متعلق به شخصی به نام «میمونه بنت محمد بن عبدالله الزردالی» است که نگارنده این سطور اطلاعی درباره وی به دست نیاورده است. اما نسبتِ «زردالی» وی، که گویا نام نسبت به شهر «زرالده» در استان الجزائر در کشور الجزائر است، تعلق این گواهی‌نامه را به ناحیه مغرب اسلامی می‌رساند.
متن عربی موجود در پایان طومار، نشان‌دهنده آن است که شخص یاد شده، در سال ۸۳۶ق / ۱۴۳۳م، مناسک حج خود را به‌جا آورده است. جزئیات حج‌گزاری وی در این متن، شامل طواف و نماز پشت مقام ابراهیم (ع)، تضرّع به درگاه خدا در مُلتَزَم، سعی میان صفا و مروه، وقوف در عرفات و در پایان نیز زیارت رسول خدا (ص) بیان شده است.
حاشیه طرفین طومار، مجدول به دو نوار قرمز رنگ (از بیرون) و دو نوار نارنجی رنگ (از داخل) است. بخش‌های مختلف طومار، شامل کتیبه‌ها، طرح‌ها و نقشه‌ها، با نوارهایی در عرضِ طومار از یکدیگر تفکیک شده است. به طور کلی می‌توان برای طومار نُه بخش اصلی تشخیص داد که در ادامه، شرح جزئیات آنها بیان می‌گردد:

۱- نخستین بخش طومار (از بالا)، شامل کتیبه‌ای حاوی آیه شریفه «بسمله» به خط طلایی رنگ است که حروف آن به سمت بالا کشیده شده و چندین خط موازی به وجود آورده است. در پایین آن، یک قاب تزئینی وجود دارد که در میان آن، عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» بر زمینه‌ای طلایی رنگ نوشته شده است.

۲- بخش دوم، شامل کتیبه‌ای به قلم درشت حاوی آیه «انّا فتحنا لک فتحاً مبیناً» (سوره فتح، آیه ۱) است که به خط ثلث و به رنگ طلایی، به گونه‌ای نوشته شده که در لابه‌لای آن جزئیات سرزمین عرفات ـ به شکل تقریباً نمادین ـ نمایش داده شده است. بدین ترتیب که حروف «الف» و «لام» در آیه فوق، به سمت بالا کشیده شده و سه نوار دو شاخه را به وجود آورده است که از پایین به بالا، عرض آنها افزایش می‌‎یابد و هر دو شاخه از هر نوار، یکدیگر را در میانه قطع می‌کنند و شکل ضرب‌دری به وجود می‌آورند.
فضای میان این سه نوار، با کتیبه طلایی رنگی به قلم کوچک‌تر، به دو پاره تقسیم شده و خود این کتیبه نیز از دو بخش تشکیل شده است. درون کتیبه، بخشی از آیه ۱۹۸ سوره بقره، که حاوی اشاره قرآنی به «عرفات» و «مشعر حرام» است، به چشم می‌خورد. بدین ترتیب که در بخش راست کتیبه، عبارت «فإذا أفضتم من عرفاتٍ» و در بخش چپ کتیبه، عبارت «فاذکروا الله عند المشعر الحرام» نوشته شده است.
در پایین همین کتیبه و حد فاصل نوارها، دو طرح محرابی شکل با زمینه قرمز رنگ اجرا شده است که طرح سمت راست، با عنوان «مسجد مزدلفه» و طرح سمت چپ، با عنوان «مسجد خیف» معرفی شده است. در فضای فوقانی کتیبه نیز جزئیات دیگر سرزمین عرفات به صورت اشکال نمادین نمایش داده شده است.
در بالای نوار میانیِ امتداد یافته از «الف و لام» کتیبه بزرگ‌تر، یک دایره طلایی رنگ ناقص که بیشتر یک هلال قطور شبیه است، رسم شده و به عنوان کوه عرفات معرفی شده است. بالای این دایره یک طرح محرابی شکل طلایی رنگ وجود دارد که ظاهراً به عنوان گنبد «آدم» معرفی شده و هر یک از در طرفین آن دو علم سیاه رنگ به چشم می‌خورد.
در فضای طرفین این بنا، دو گنبد یا بنای دیگر به شکلِ میلِ ایستاده با رأسِ مثلثی شکل رسم شده که بنای سمت چپ به عنوان «بیت آدم علیه السلام» معرفی شده و بنای راست چپ که احتمالاً نماد مسجد نمره است. در طرفین هلال یا دایره‌ای که به عنوان نماد کوه عرفات در نظر گرفته شده، دو میل بلند به چشم می‌خورد که به عنوان «بین العالمین» (بین العلمین؟) معرفی شده است و احتمالاً در اینجا، نمادی برای میلین یا دو میل نشان‌دهنده محدوده زمین عرفات است که در نگاره‌های عرفات در نسخه‌های خطی فتوح الحرمین نیز به چشم می‌خورد.

۳- بخش بعدی طومار، شامل دو نوار باریک در راستای عرض طومار است. نوار اول با چهار ستون نارنجی رنگ در عرض نوار، به پنج قسمت تقسیم شده است. ستون اول در سمت راست که دارای دو نوار قرمز رنگ در حاشیه آن است، به عنوان نماد «مسجد عقبه» معرفی شده است. سه ستون دیگر نیز به عنوان ‌ستون‌های سه‌گانه «جمرات» معرفی شده است.
متصل به این نوار از پایین، نوار دوم ترسیم شده که در راستای طول خود، از سه نوار فرعی تشکیل یافته است. دو نوار بالا و پایین به صورت خانه‌های مربع و در سه رنگ قرمز، سبز و سفید اجرا شده و در نوار میانی، پنج دایره طلایی رنگ در فاصله مساوی از یکدیگر وجود دارد. همچنین در وسط نوار میانی، عبارت «سوق المینا» به چشم می‌خورد. وجود این عبارت نشان می‌دهد که این نوار به عنوان نماد بازار منا است. واضح است که «مِنی» در اینجا به اشتباه به صورت «مینا» نوشته شده است.

۴- بخش بعدی طومار، شامل یک کادر مستطیل است که در وسط آن یک کادر مربع و در هر یک از طرفین آن، دو قاب مستطیل کم‌عرض در راستای طول طومار به وجود آمده است. در میان قاب مربع، یک دایره و در میان آن نیز یک دایره کوچک‌تر رسم شده است. دایره داخلی حاوی تصویر سه طاق به نشانه کوه صفا است که در میان طاق میانی، کلمه «اِنّ الصفا» به چشم می‌خورد. در فضای داخل دایره در بالا و پایین تصویر سه طاق، و درون زمینه‌ای طلایی رنگ، نیمه نخست از آیه دوم سوره فتح، یعنی «لیغفر لک الله ما تقدّم من ذنبک وما تأخر» به خط ثلث نوشته شده است.

۵- در ادامه، نقشه یا تصویر مسجدالحرام درون یک کادر مربع رسم شده است. البته در حد فاصل این تصویر و طرح حاوی نماد کوه صفا، ، یک کادر مستطیل وجود دارد که حاوی متن آیه ۹۶ سوره بقره است که به خط ثلث و با قلم سیاه رنگ کتابت شده است: «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکّة مبارکاً وهدیً للعالمین فیه آیات بیّنات مقام ابراهیم ومن دخله کان آمناً».
شکل مسجدالحرام در قالب یک کادر مربع به تصویر کشیده شده؛ اما موقعیت چهار مناره مسجد در چهار گوشه بنا طوری نمایش داده شده که شکل مربع را به شکل نزدیک به هشت ضلعی تبدیل کرده است. مناره‌ها در این نگاره با ارتفاع بسیار کم، به صورت مورّب و رو به بیرون بنا قرار گرفته‌اند. همچنین در این نگاره هیچ یک از رواق‌های گرداگرد مسجد که در بیشتر نگاره‌های دیگر به چشم می‌خورد، تصویرپردازی نشده است.
در نمایش بناها و جزئیات داخل صحن مسجدالحرام، گاه از شیوه نگاه از روبه‌رو، و گاه از شیوه نگاه از بالا استفاده شده است. به عنوان مثال، جزئیاتی همچون خانه کعبه، منبر، پلکان، مقام ابراهیم (ع)، گنبدهای زمزم و عباس، به شیوه نگاه از روبه‌رو، و جزئیات دیگری همچون مطاف، حجر اسماعیل و مقام‌های مذاهب اهل سنت به شیوه نگاه از بالا ترسیم شده است. اسامی بیشتر جزئیات در کنار آنها ثبت شده است.
فضای قابل توجهی از صحن مسجد به محدوده «مطاف» اختصاص یافته که به صورت یک دایره، اما ناتمام از سمت پایین، رسم شده است. درون مطاف، خانه کعبه به شکل مستطیل و به رنگ سیاه و با جزئیاتی همچون درِ کعبه، حجرالاسود و کتیبه جامه کعبه نمایش داده شده است. کتیبه جامه کعبه به رنگ طلایی با دو نوار آبی رنگ در طرفین آن است و درون آن عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» ثبت شده است. «میزاب رحمت» (ناودان طلا) متصل به بالای دیوار سمت راست کعبه، و «مقام جبریل» نیز متصل به پایین کعبه رسم شده است. اسامی ارکان اربعه کعبه نیز در بیرون هر رکن ثبت شده است. حِجر اسماعیل به صورت یک نیم‌دایره در بیرون کعبه نمایش داده شده و درون آن دو نقطه آبی رنگ، گویا به نشانه محل قبر اسماعیل (ع) و هاجر به چشم می‌خورد.
در پایین تصویر، منبر مسجدالحرام، گنبد مقام ابراهیم (ع)، باب بنی‌شیبه (در پایین مقام ابراهیم)، پلکان کعبه، و سه بنای گنبددار به چشم می‌خورد. این سه گنبد به ترتیب از راست به چپ عبارت‌اند از: گنبد زمزم، گنبد فرّاشین (فرّاش‌ها) 2

این گنبد در این طومار به نام دیگری معرفی شده که برای نگارنده قابل تشخیص نیست.

و گنبد سقایه یا گنبد عباس 3

این گنبد در این نگاره به نام «سبیل عباس» معرفی شده است.

. در انتهای سمت راست این قسمت نیز یک بنای کوچک مستطیل شکل به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد در این نگاره «قبه ساعت» نامیده شده است. همچنین مقام‌های مذاهب حنفی، مالکی و حنبلی، در بیرون دایره مطاف و به ترتیب در سمت راست، بالا و چپ نگاره، به صورت سه محراب وارونه نمایش داده شده‌اند.

۶- بخش بعدی طومار، کاملاً شبیه بخش مربوط به صفا در همین طومار و به صورت یک کادر مستطیل شامل یک کادر مربع در وسط و دو قاب مستطیل در هر یک از طرفین آن (مجموعاً چهار قاب) است. نماد کوه مروه به صورت یک طاق وارونه با نقش شبیه دو ستاره هشت پر در طرفین آن است و در میان طاق، کلمه «والمروة» به چشم می‌خورد. در زمینه طلایی رنگ طرفین طاق، عبارت «ویتمّ نعمته علیک ویهدیک صراطاً مستقیماً» (نیمه دوم آیه دوم سوره فتح، که نیمه اول آن درون دایره موجود در بخش حاوی شکل «صفا» در همین طومار ثبت شده)، به خط ثلث نوشته شده است.

۷- در ادامه طومار، نگاره مسجدالنبی وجود دارد که همانند نگاره مسجدالحرام، با یک کادر مستطیلِ حاوی یک آیه قرآن در بالای آن، از شکل قبلی جدا شده است. در اینجا آیه ۲۸ و بخشی از آیه ۲۹ سوره فتح ـ که مضمون آن با رسول خدا (ص) ارتباط دارد ـ انتخاب شده و متن آن به شرح زیر است: «هو الذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحقّ لیظهره علی الدین کلّه وکفی بالله شهیداً * محمدٌ رسول الله والذین معه».
مسجدالنبی در قالب یک کادر مستطیل در راستای طول طومار تصویرپردازی شده است که در هر طرف این کادر، دو نوار سیاه رنگ، به چشم می‌خورد. شکل این دو نوار، شبیه نوارهای موجود در بخش عرفات است؛ با این تفاوت که در اینجا به شکل وارونه رسم شده و از بالا به پایین از عرض آنها کاسته می‌شود. همچنین در این نوارها رنگ سیاه جایگزین رنگ طلایی (در نوارهای بخش عرفات) شده و در میان نوارهای سیاه نیز یک نوار طلایی جایگزین نوار آبی رنگ شده است. قرار گرفتن پایه مناره‌های چهارگانه در گوشه‌‌های پلان مسجد (همانند شیوه نمایش آنها در تصویر مسجدالحرام)، شکل مستطیل مسجدالنبی را به هشت ضلعی تبدیل کرده است.
بخش قابل توجهی از مساحت نگاره مسجدالنبی، به حجره مطهّر رسول اکرم (ص) اختصاص یافته است که به صورت اتاق مستطیل سیاه رنگی با گنبدی به شکل مثلث در بالای آن، که خود درون چارچوب مستطیل بزرگ‌تری قرار گرفته، نمایش داده شده است. در پایین اتاق سه قبر متعلق به رسول خدا (ص) و دو خلیفه اول و دوم رسم شده است و در طرفین گنبد مثلثی شکل حجره پیامبر، درون چارچوب مستطیل، دو بنای کوچک وجود دارد. بنای سمت راست به عنوان «مقام جبریل» و بنای سمت چپ با عبارتی که نگارنده آن را «بنت نبی الله» تشخیص داده، معرفی شده است. در این صورت بنای دوم را باید نماد قبر حضرت فاطمه زهرا (س) به شمار آورد که به باور بسیاری از اهل سنت، درون حجره ایشان در شمال حجره پیامبر (ص) قرار داشته و آن را زیارت می‌کرده‌اند.
در فضای بیرون حجره رسول خدا (ص)، متصل به ضلع فوقانی (جنوبی) مسجد، محراب اصلی مسجد با چراغی آویزان از طاق آن، و پایین‌تر از آن منبر مسجد نمایش داده شده است. در بخش پایین نگاره، دو گنبد با نام‌های «قبه فراشین» (در سمت راست) و «قبه زیت» (در سمت چپ)، به چشم می‌خورد که با زاویه ۹۰ درجه به سمت چپ و راست گردش یافته‌اند؛ به گونه‌ای که رأس آنها مقابل یکدیگر قرار گرفته است. متصل به ضلع پایین (شمالی) مسجد دو درخت نخل، به شکل مثلث متساوی‌الساقین شیب‌دار، و سه درخت نخل دیگر نیز به همین شکل، اما عمود بر ضلع سمت راست (با گردش ۹۰ درجه‌ای به سمت چپ) به چشم می‌خورد.
همچنین در پایین نگاره مسجدالنبی، آیه «وینصر الله نصراً عزیزاً» به خط ثلث و با قلم سیاه و درشت، در راستای عرض طومار نوشته شده است.

۸- آخرین شکل طومار، به تصویر یا در واقع تمثالِ صندل رسول خدا (ص) یا اصطلاحاً «نعلین» آن حضرت (ص) اختصاص دارد که درون یک کادر مستطیل در راستای عرض طومار رسم شده است. در هر یک از بالا و پایین کادر مستطیل، سه قاب کتیبه‌ای وجود دارد. درون دو قاب میانی بالا و پایین، که زمینه آنها با آب‌طلا رنگ‌آمیزی شده، به ترتیب دو عبارت «اللهم صل علی محمد سید الاولین» و «اللهم صل علی محمد سید الآخرین» نوشته شده است.
درون قاب‌های طرفین دو قاب میانی نیز یک دوبیتی عربی مشهور در مدح و تحسینِ تبرّک به تمثالِ صندل رسول خدا (ص) ـ هر مصراع درون یک قاب ـ به شرح زیر نوشته است:
فضای درون صندل با سه نوار طلایی رنگ به سه بخش تقسیم شده است. بخش اول شامل یک حدیث منسوب به پیامبر (ص) درباره خواص تمثال‌های صندل شریف ایشان، به شرح زیر است: «قال النبی علیه السلام: لا کانت فی الدار فحرقت، ولا فی قافلة فنهبت، ولا فی سفینة فغرقت، ولا فی مال ففرقت، ببرکة النبی علیه السلام.» 4

تمثال‌هایِ صندل یا نعلین رسول خدا (ص) در گذشته میان اهل سنت رواج داشته است؛ چراکه برای همراه داشتن آن فواید و خاصیت‌هایی قائل بودند. عبارت فوق که بیانگر این خواص و فواید است، در اینجا در قالب یک حدیث و از زبان پیامبر (ص) مطرح شده؛ در حالی‌که مشابه آن در برخی منابع اهل سنت، به عنوان مجرّبات و از زبان علمای اهل سنت بیان شده است. بنگرید: فتح المتعال فی مدح النعال، ابوالعباس المقری، قاهره: دار القاضی عیاض، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۷م، ص ۴۷۰.

در بخش دوم و سوم نیز متنی حاوی یک دوبیتی دیگر درباره صندل رسول خدا (ص) به چشم می‌خورد که به شرح زیر است:
در چهار گوشه کادر مستطیل حاوی تصویر صندل پیامبر (ص) نیز، چهار دایره طلایی رنگ وجود دارد که درون هر یک، نام یکی از خلفای راشدین ثبت شده است.

۹- در پایین‌ترین و آخرین بخش طومار، متنی عربی نوشته شده که حاوی تاریخ و نام صاحب طومار است و حج‌گزاری و به‌جا آوردن مناسک آن را از سوی وی گواهی می‌دهد. متن بازخوانی شده آن به شرح زیر است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین وصلّی الله علی سیدنا محمد وآله وصحبه اجمعین. وبعد، قد حجّت الستیرة السّتّ الصّالحة میمونة ابنت محمد بن عبدالله الزَّردالی رحمة الله علیهما، وطافت وصلّت خلف مقام ابراهیم علیه الصلوة والسلام، وتضرّعت الی الله تعالی عند الملتزم، وسعت [بین] الصفا والمروة، بعد ان وقفت بعرفات، ثم توجّهت الی زیارة ………. 5

ناخوانا.

العالمین محمد المصطفی حبیب الله علیه افضل الصلوات وأکمل التسمیات، تقبّل الله تعالی عنها وأنالها غایة [سؤلها]، آمین بفضلک العظیم. وذلک فی سنة ست وثلثین وثمانمائة الهلالیة ….. ….. ….. 6

کلمات پایانی برای نگارنده قابل تشخیص نیست.

».

نتیجه‌گیری
بررسی و توصیف دقیق جزئیات مختلف طومارِ گواهی‌نامه حجِ موجود در موزه بریتانیا، نشان می‌دهد که این طومار، افزون بر اینکه سند تاریخی بسیار مهم و ارزشمندی در تاریخ حج‌گزاری به شمار می‌آید، از منظر تاریخچه تصویرپردازی حرمین شریفین نیز جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چنانکه در این طومار، دو مسجد مقدس مسلمانان ـ مسجدالحرام و مسجدالنبی ـ با بناها و جزئیات موجود در آنها، به شیوه‌ای جالب و با واقع‌گرایی نسبی نمایش داده شده است. همچنین، طومارِ موزه بریتانیا از نظر شیوه و روش تصویرپردازی اماکن مقدس، یک نمونه نادر و منحصر به‌فرد به شمار می‌آید؛ چراکه در آن، شماری از جزئیات موجود در حرمین شریفین همچون سرزمین عرفات، منطقه مِنا و جمرات سه‌گانه، به صورت نمادین، که نظیر آن را کمتر می‌توان در اسناد خطی دیگری سراغ گرفت، تصویرپردازی شده است.