آنچه به امید خدا از این پس تحت عنوان «یادداشت‌های پراکنده» در وبلاگ گنجینه منتشر خواهد شد، نکات و یادداشت‌های کوتاهی در موضوعات مختلف تاریخ و میراث اسلامی است که به خواستاری استاد ارجمند جناب حجت‌الاسلام المسلمین آقای مجید هادی‌زاده جهت انتشار در فصلنامه وزین کتاب‌گزار، آماده شده است. پیش از این برخی از این یادداشت‌ها را به طور مستقل در وبلاگ گنجینه منتشر کردیم و در اینجا سایر یادداشت‌های منتشر شده در شماره نخست این فصلنامه را درج می‌کنیم:
چند بیت شعر فارسی در کاخ توپکاپی در جریان بازدید بسیار سریع و شتاب‌زده خود از کاخ ـ موزه توپکاپی در استانبول در اسفند 1393، متوجه شدم که در بخش‌هایی از ساختمان کاخ، کتیبه‌هایی حاوی ابیاتی به زبان فارسی وجود دارد که در اینجا به سه نمونه اشاره می‌کنم. ممکن است ابیات فارسی دیگری نیز در کتیبه‌های این کاخ وجود داشته باشد که از چشم بنده پنهان مانده است و شاید دوستان علاقه‌مند بتوانند با صرف حوصله بیشتری آنها را بیابند. 1. در بخش «امانات مقدّسه»، در قاب‌های فوقانی دو لنگه دری که سالن اصلی این بخش را به اتاق مخصوص «بُرده سعادت» و «سنجق شریف» متصل می‌سازد، دو بیت شعر فارسی نبشته شده است. این دوبیتی حضرت رسالت (ص) را مورد خطاب قرار می‌دهد و متن آن به شرح زیر است:
درها همه بسته‌اند الا درِ تو / تا ره نبرد غریب الا برِ تو ای در کرم و عزّت و نورافشانی / خورشید و مه و ستارگان چاکرِ تو
2. درون قاب‌های فوقانی دو لنگه درهای چوبی مسجد بخش حرمسرای کاخ، ، یک بیت شعر فارسی به شرح زیر به چشم می‌خورد:
این مقام دلگشا یا ربّ ابد آباد باد / صاحبش را دوستان در عیش عشرت شاد باد
قاب فوقانی لنگه چپ درِ چوبی مسجد حرمسرای کاخ توپکاپی 3. بر طاق سردر یکی از اتاق‌های حرمسرا از داخل، یک بیت شعر فارسی حجّاری و در پایان آن، تاریخ 1077 ثبت شده است. متن این بیت چنین است:
دم به دم ساعت به ساعت باد اقبالت فزون / دوشمنت چون شیشه ساعت همیشه سرنگون
طاق سردر داخلی یکی از اتاق‌های حرمسرای کاخ توپکاپی
(عکس‌ها از نگارنده، به تاریخ 22 اسفند 1393)
مزار دو شخصیت اسطوره‌ای شاهنامه‌ای در ایران در میان شمار فراوان مزارات منسوب به امامزادگان و پیران و دیگر شخصیت‌های مقدس در ایران، گاه می‌توان قبور منسوب به برخی شخصیت‌های اسطوره‌ای و شاهنامه‌ای را نیز سراغ گرفت که صورت زیارتگاهی اسلامی را یافته است. از مشهورترین این گونه زیارتگاه‌ها، مزار کاوه آهنگر، قهرمان ملی و اسطوره‌ای ایران است که در روستای «مشهد کاوه» یا «مشهد کاوه آهنگر» در بخش چنارود شهرستان چادگان در استان اصفهان قرار دارد. اطلاق اصطلاح اصیل و کهن «مشهد» بر این روستا که در سده‌های اولیه اسلامی معادل اصطلاح «زیارتگاه» فراوان استعمال می‌شده است، می‌تواند بیانگر قدمت بالای این زیارتگاه باشد. گفته می‌شود این روستا پیش‌تر، «مشهد آهنگران» نام داشته و قبر کاوه و یکی از دو فرزندش قارن در آن قرار دارد. 1
میر محمّدی، حمیدرضا، «پژوهشی در مکانهای ملقّب به مشهد در ایران»، مشکوة، شماره 48، پاییز 1374، ص 67 و 68.
میرزا محمدمهدی اصفهانی ابراز عقیده نموده است که روستای «کودلیّه» که مفضل بن سعد مافرّوخی در کتاب خود «محاسن اصفهان»، به عنوان محل برخاستن «کابی» (کاوه) از آن یاد کرده 2
ترجمه فارسی سخن مافرّوخی چنین است: «و همچنین بر محافظت درفش کاویان که علم شهرت، در جهان افراشته دارد، به غیر از اصفهانیان، هیچ کس قدرت ندارد، و عاقد و مبدع آن در قدیم، مردی بود از دیه کودلیّه، نام او «کابی»، بر بیوراسف پادشاه خروج کرد، و پیش از او، کسی نام رایت و عَلَم نمی‌دانست.» (بنگرید: ترجمه محاسن اصفهان، حسین بن محمد آوی، به کوشش: عباس اقبال آشتیانی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1385، ص 115.)
، همین روستا است؛ و بنا بر این نظر خود، چنین نتیجه‌گیری کرده است که «بعد از وفات، نعش آنها [کاوه و قارن] را بدانجا که مولد آنها بوده است برده و دفن نموده‌اند.» 3
الاصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: امیرکبیر، چاپ 2، 1368، ص 163.
زیارتگاه کاوه آهنگر زیارتگاه دیگر، قبر منسوب به سهراب فرزند رستم است که در جنوب شرقی میدان «دیو سفید» سبزوار (امروزه باغ شهرداری این شهر) است. طبق باور مردم، میدان دیو سفید محل رزم سهراب با گُردآفرین (زن داور ناحیه بیهق) و رستم بوده و در گذشته، مردم سبزوار در اعیاد و جشن‌ها برای تماشای کشتی جوان‌ها در این محل جمع می‌شده‌اند. 4
محمدی (سعید)، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار)، سبزوار: آژند، چاپ 1، 1381، ص 205.
امروزه از مزار سهراب تنها یک قبر آجری با پوشش سیمانی در بالای آن باقی مانده است.
رنک ملک الاشرف قایتبای برروی کاشی «رَنک» در اصطلاح هنر و معماری اسلامی، به معنی نشان‌های ویژه پادشاهان و امرای دوره مملوکی است. رنک پادشاهان مملوکی معمولاً به شکل دایره‌ای حاوی نام و لقب آنها بوده؛ و رنک امرای این دوره نيز دربردارنده شکل‌هایی بوده که جایگاه و وظایف رسمی آنها را نشان می‌داده است. 5
برای آگاهی بیشتر بنگرید: معجم مصطلحات العمارة والفنون الاسلامية، عاصم محمد رزق، القاهرة: مکتبة مدبولی، 2000، ص 124-125.
از مشهورترین رنک‌های دوره مملوکی، رنک ملک الاشرف قایتبای مملوکی (872-901ق) است که شامل عبارت: «عزّ لمولانا السلطان الملک الاشرف ـ ابو النصر قایتبای ـ عزّ نصره» به خط ثلث است و در سه سطر، به ترتیبی که با خط فاصله جدا شده، در وسط، بالا و پایین دایره نوشته شده است. از این رنک نمونه‌هایی در برخی بناهای تاریخی باقی‌مانده از دوره وی، از جمله بر نمای بیرونی «باب الفرج»، از دروازه‌های تاریخی شهر حلب، باقی مانده است. نمونه دیگر، کتیبه مدوّری است به قطر 40 سانتی‌متر که بر سردر اتاق غربی مزار منسوب به امام زین‌العابدین (ع) در شمال حماه در سوریه قرار دارد. 6
این زیارتگاه در سال 883ق در دوره قایتبای ساخته شده است. در این باره بنگرید به تألیف نگارنده این سطور: آثار پیامبر (ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در سوریه، تهران: مشعر، 1393، ص 175-176.
رنک قایتبای بر سردر مزار موسوم به امام زین‌العابدین (ع) در شمال حماه همچنین نمونه‌های متعددی از رنک قایتبای نیز در قالب شماری از آثار هنری به یادگار مانده است. از آن جمله می‌توان به یک قطعه چوب مستطیل شکل (به طول 66 و عرض 5/41 سانتی‌متر) در موزه شهر طنطا در مصر، دو پایه مسی شمعدان و یک گلدان آبگینه در موزه هنر اسلامی قاهره اشاره کرد. اما از زیباترین نمونه‌های این آثار، می‌توان به قطعه‌های کاشی اشاره کرد که یک نمونه آن در موزه هنر اسلامی قاهره و نمونه دیگر به شماره ثبت LNS 190 C در مجموعه صباح کویت نگهداری می‌شود. تصویر زیر، متعلق به قطعه کاشی موجود در مجموعه صباح است. 7
منبع عکس: «اَسوار واَبواب حلب، مثال علی التحصينات الدفاعية فی المدن العربية الاسلامية فی العصور الوسطی»، عبدالهادی نصری، حدیث الدار، العدد 20، 2005، ص 23.
تصویر زکريای قزوینی در پایان یک نسخه خطی عجائب المخلوقات در برگ پایانی (صفحه 173ر) از یک نسخة فارسی عجائب المخلوقات، نگاره‌ای به سبک هندی وجود دارد که مرد کهنسالی را با عمامه سبز و ریش سفید، در حال تحریر و نگارش به تصویر کشیده است. به نظر می‌رسد این نگاره، تصویری خیالی از مؤلف این اثر یعنی زکریا بن محمد بن محمود قزوینی (درگذشته 682ق) است؛ چراکه در زیر تصویر، مهری به چشم می‌خورد که تاریخ آن 953 و سجع آن چنین است: «مهر کتبه عمادالدین ذکریا [کذا] بن محمد بن محمود کمّونی». نسخه خطی مورد نظر به شماره P 29 در کتابخانه ملی طب آمریکا نگهداری می‌شود و نام کاتب آن سید حسین یزدی است. 8
میر محمّدی، حمیدرضا، «پژوهشی در مکانهای ملقّب به مشهد در ایران»، مشکوة، شماره 48، پاییز 1374، ص 67 و 68.
ترجمه فارسی سخن مافرّوخی چنین است: «و همچنین بر محافظت درفش کاویان که علم شهرت، در جهان افراشته دارد، به غیر از اصفهانیان، هیچ کس قدرت ندارد، و عاقد و مبدع آن در قدیم، مردی بود از دیه کودلیّه، نام او «کابی»، بر بیوراسف پادشاه خروج کرد، و پیش از او، کسی نام رایت و عَلَم نمی‌دانست.» (بنگرید: ترجمه محاسن اصفهان، حسین بن محمد آوی، به کوشش: عباس اقبال آشتیانی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1385، ص 115.)
الاصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: امیرکبیر، چاپ 2، 1368، ص 163.
محمدی (سعید)، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار)، سبزوار: آژند، چاپ 1، 1381، ص 205.
برای آگاهی بیشتر بنگرید: معجم مصطلحات العمارة والفنون الاسلامية، عاصم محمد رزق، القاهرة: مکتبة مدبولی، 2000، ص 124-125.
این زیارتگاه در سال 883ق در دوره قایتبای ساخته شده است. در این باره بنگرید به تألیف نگارنده این سطور: آثار پیامبر (ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت (ع) در سوریه، تهران: مشعر، 1393، ص 175-176.
منبع عکس: «اَسوار واَبواب حلب، مثال علی التحصينات الدفاعية فی المدن العربية الاسلامية فی العصور الوسطی»، عبدالهادی نصری، حدیث الدار، العدد 20، 2005، ص 23.
