نزهة القلوب، اثر حمدالله مستوفی (حدود 680 – حدود 750ق)، گرچه بیشتر به عنوان یک منبع جغرافیایی شناخته و معرفی شده، اما در واقع یک اثر چنددانشی است که علاوه بر جغرافیا، موضوعات دیگری را نیز از قبیل هیئت، طبیعیات و خواص اشیاء در بر دارد. البته بخش جغرافیایی نزهة القلوب، در مقایسه با سایر بخش‌های كتاب از اهمیت ویژه و فوق‌العاده‌ای برخوردار است و با توجه به اطلاعات منحصر به‌فردی که درباره مناطق مختلف ایران در سده هشتم هجری به دست می‌دهد، می‌توان گفت جغرافیایی این کتاب، مهم‌ترین متن جغرافیایی به زبان فارسی است.
در هر صورت، از نزهة القلوب نسخه‌های خطی متعددی باقی‌مانده که نشان‌دهنده اهمیت فراوان آن و توجه ویژه‌ای است که ایرانیان به ویژه در فاصله‌های سده‌های دهم تا دوازدهم به آن داشته‌اند. با این حال، تا کنون چنانکه باید و شاید، تصحیح انتقادی مناسبی از متن کامل این اثر منتشر نشده و بخش‌های مختلف آن به صورت پاره‌پاره و مجزا تصحیح و چاپ شده است. چنانکه در نیمه دوم سده 19، برخی از شرق‌شناسان پاره‌هایی از بخش جغرافیایی آن را، و گای لسترنج در سال 1915 متن کامل مقاله سوم یا بخش جغرافیایی آن و نیز خاتمه كتاب (در ذکر عجایب سایر ولایات ربع مسکون) را منتشر كرد. همچنین استفنسن در سال 1928 مقاله اول یا بخش طبیعیات نزهة القلوب را با ترجمه انگلیسی آن، و سید محمد دبیرسیاقی نیز بخش اول و دوم مقاله سوم را در سال 1336 شمسی منتشر كرد. آقای رسول جعفریان نیز به‌تازگی بخش تقویم از این اثر را تصحیح و چاپ کرده است. البته اخباری نیز به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه گویا قرار است دو تصحیح مختلف از متن کامل نزهة القلوب از سوی برخی از اساتید و پژوهشگران ارائه گردد و امید است هرچه زودتر شاهد انتشار آنها باشیم.
به‌هر حال برخی از قدیمی‌ترین نسخه‌های نزهة القلوب را که شایسته است در تصحیح انتقادی آن مورد استفاده قرار گیرد، می‌توان به شرح زیر برشمرد: نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره 139 فارسی (شماره ردیف 657) و کتابت محمد بن یوسف بن فضل‌الله حاجی ارغندی است که بلوشه تاریخ کتابت آن را 853ق، اما مرحوم دانش‌پژوه تاریخ آن را 20 جمادی‌الثانی 885ق خوانده است. در همین كتابخانه نسخه دیگری به شماره 160 فارسی قدیم (شماره ردیف 815) وجود دارد كه بلوشه آن را به نام «خواص الاشیاء» معرفی کرده، اما دانش‌پژوه آن را مقاله دوم نزهة القلوب دانسته است. كاتب این نسخه، سلطان حسن بن سلطان محمود بن شاه حسین بن ملک عزالدین عباس هاشمی و تاریخ كتابت آن 22 شوال 888ق است.
در داخل ایران، احتمالاً قدیمی‌ترین نسخه خطی نزهة القلوب، نسخه کتابخانه علامه طباطبایی دانشگاه شیراز به شماره 1238 با تاریخ کتابت 5 ذی‌القعده سال 909ق است. همچنین می‌توان به نسخه شماره 489 در کتابخانه آستان قدس رضوی، به قلم محمود بن عبدالحسین سبزواری در ذی‌القعده 951ق، و نسخه شماره 914 در مجموعه صارم‌الدوله در گنجینه نسخ خطی اصفهان، به خط محمود بن عبدالحسین در 12 ربیع‌الاول 959 هجری اشاره کرد.
در هر صورت، از نزهة القلوب نسخه‌های خطی متعددی باقی‌مانده که نشان‌دهنده اهمیت فراوان آن و توجه ویژه‌ای است که ایرانیان به ویژه در فاصله‌های سده‌های دهم تا دوازدهم به آن داشته‌اند. با این حال، تا کنون چنانکه باید و شاید، تصحیح انتقادی مناسبی از متن کامل این اثر منتشر نشده و بخش‌های مختلف آن به صورت پاره‌پاره و مجزا تصحیح و چاپ شده است. چنانکه در نیمه دوم سده 19، برخی از شرق‌شناسان پاره‌هایی از بخش جغرافیایی آن را، و گای لسترنج در سال 1915 متن کامل مقاله سوم یا بخش جغرافیایی آن و نیز خاتمه كتاب (در ذکر عجایب سایر ولایات ربع مسکون) را منتشر كرد. همچنین استفنسن در سال 1928 مقاله اول یا بخش طبیعیات نزهة القلوب را با ترجمه انگلیسی آن، و سید محمد دبیرسیاقی نیز بخش اول و دوم مقاله سوم را در سال 1336 شمسی منتشر كرد. آقای رسول جعفریان نیز به‌تازگی بخش تقویم از این اثر را تصحیح و چاپ کرده است. البته اخباری نیز به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه گویا قرار است دو تصحیح مختلف از متن کامل نزهة القلوب از سوی برخی از اساتید و پژوهشگران ارائه گردد و امید است هرچه زودتر شاهد انتشار آنها باشیم.
به‌هر حال برخی از قدیمی‌ترین نسخه‌های نزهة القلوب را که شایسته است در تصحیح انتقادی آن مورد استفاده قرار گیرد، می‌توان به شرح زیر برشمرد: نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره 139 فارسی (شماره ردیف 657) و کتابت محمد بن یوسف بن فضل‌الله حاجی ارغندی است که بلوشه تاریخ کتابت آن را 853ق، اما مرحوم دانش‌پژوه تاریخ آن را 20 جمادی‌الثانی 885ق خوانده است. در همین كتابخانه نسخه دیگری به شماره 160 فارسی قدیم (شماره ردیف 815) وجود دارد كه بلوشه آن را به نام «خواص الاشیاء» معرفی کرده، اما دانش‌پژوه آن را مقاله دوم نزهة القلوب دانسته است. كاتب این نسخه، سلطان حسن بن سلطان محمود بن شاه حسین بن ملک عزالدین عباس هاشمی و تاریخ كتابت آن 22 شوال 888ق است.
در داخل ایران، احتمالاً قدیمی‌ترین نسخه خطی نزهة القلوب، نسخه کتابخانه علامه طباطبایی دانشگاه شیراز به شماره 1238 با تاریخ کتابت 5 ذی‌القعده سال 909ق است. همچنین می‌توان به نسخه شماره 489 در کتابخانه آستان قدس رضوی، به قلم محمود بن عبدالحسین سبزواری در ذی‌القعده 951ق، و نسخه شماره 914 در مجموعه صارم‌الدوله در گنجینه نسخ خطی اصفهان، به خط محمود بن عبدالحسین در 12 ربیع‌الاول 959 هجری اشاره کرد.
چهارشنبه ۶ بهمن ۱۳۹۵ ساعت ۹:۱۴
