پیش از این در مقاله دیگری که در شماره نخست فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق منتشر شد، منظومه‌ای فارسی را در اصول و فروع دین تصحیح کردیم که در دوره صفوی سروده شده و سُراینده آن شاعری به نام حافظی بوده است. در مقدمه همان مقاله، چند منظومه فارسی دیگر در فقه شیعه را معرفی کردیم که متعلق به دوره صفوی و پس از آن بوده‌اند.
در میان منظومه‌های معرفی شده، به منظومه‌ای از دوره صفوی و مورخ 945 قمری اشاره کردیم که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود و در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه، سروده شاعری ناشناس معرفی شده است. چندی پس از انتشار آن مقاله و در پی بازخوانی متن کامل این منظومه، پی بردیم که سراینده آن، تخلص خود را «حیرتی» بیان کرده است.
بدین ترتیب، با جستجوی نام شاعر در فهرست‌واره دست‌نوشته‌های ایران (دنا)، مطلع شدیم که نسخه دیگری از این منظومه در کتابخانه مسجد اعظم قم نگهداری می‌شود و در فهرست نسخه‌های خطی آنجا، با عنوان «واجبات نماز» معرفی شده است. اما با مقابله این دو نسخه با یکدیگر، پی بردیم که نسخه کتابخانه مسجد اعظم قم، نسخه‌ای ناقص و فاقد بخش‌های قابل توجهی از این منظومه است.
از سوی دیگر، پس از پایان تصحیح این منظومه و مقابله آن با نسخه کتابخانه مسجد اعظم، مطلع شدیم که این منظومه در مقدمه تصحیح «کتیّب معجزات»، اثر سترگ دیگر همین شاعر، تصحیح و منتشر شده است. اما با مراجعه به این کتاب، مشخص شد که اگرچه مصحّح محترم از وجود نسخه سومی از این منظومه در کتابخانه گنج‌بخش پاکستان مطلع بوده، اما به‌علت عدم دسترسی به آن نسخه و نیز بی‌اطلاعی از وجود نسخه کتابخانه مجلس، در تصحیح خود تنها از نسخه کتابخانه مسجد اعظم استفاده کرده و به ناقص بودن آن پی نبرده است. از این‌رو، تصحیح خود را به‌عنوان تصحیح کامل‌تری از این منظومه، در قالب مقاله حاضر برای انتشار آماده کردیم.
سراینده این منظومه، متخلص به «حیرتی» و ملقّب به «تقی‎الدین» 1

بنگرید: خوشگو، بندر ابن داس، سفینه خوشگو (دفتر دوم)، تصحیح: سید کلیم اصغر، تهران: موزه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ1، 1389، ص205.

، از شاعران شیعه معاصر شاه طهماسب صفوی بوده است. به گفتۀ شماری از تذکره‌نویسان، او اصالتاً از تون بوده، اما چون در مرو رشدونمو یافته، به «مروی» شهرت پیدا کرده است؛ 2

از جمله: نوایی، امیر علیشیر، مجالس النفائس (لطائف‌نامه)، به اهتمام: علي اصغر حکمت، تهران: گلشن، چاپ 1، 1363، ص153.

اما برخی دیگر، وی را اصالتاً از ماوراءالنهر و انتسابش به تون را اشتباه دانسته‌اند. 3

واله داغستانی در این باره می‌نویسد: «از ماوراءالنهر است. چون وی اثناعشریّه بوده، مردم آن ملک عدمش را بر وجود ترجیح می‌نهادند. لهذا در زمان شاه طهماسب ماضی مغفور به ایران آمده، به ملازمت پادشاه مشرّف شد.» بنگرید: واله داغستانی، رياض الشعرا، تصحیح: سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر، چاپ 1، 1383، ج1، ص585. سام میرزا صفوی نیز گوید: «مروی است، اما خود می‌گفت که از تونم.» بنگرید: صفوی، سام میرزا، تحفه سامی، تصحیح: فاطمه انگورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1389، ص156. برای آگاهی بیشتر دربارۀ حیرتی و اختلاف در نسبت وی، بنگرید: رحیم‌پور، مهدی، [مقدمه] کتیّب معجزات، تصحيح: یوسف بیگ باباپور، تهران: موزه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ1، 1394، ص بیست و چهار ـ بیست و هفت.

حیرتی در سال 961 قمری در کاشان از دنیا رفت و محتشم کاشانی، ماده تاریخ درگذشت وی را «شفاعت علی» (961) گفته است. 4

واله داغستانی، ریاض الشعرا، ج1، ص586.

از حیرتی منظومه سترگی با عنوان «کتیّب معجزات» سراغ داریم که مثنوی بلندی در حدود 21000 بیت، در بیان فضائل و معجزات پیامبر (ص) و امامان معصوم شیعه (ع) است و چنان‌که شاعر اشاره کرده، آن را پس از کسب موافقت شاه طهماسب سروده است. این اثر با مقدمه مهدی رحیم‌پور و تصحیح یوسف بیگ ‌باباپور، از سوی موزه، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در سال 1394 منتشر شده است.
اما اثر حاضر، منظومه فقهی مختصری است که موضوع آن بیان احکام نماز و احکام طهارت (شامل وضو، غسل و تیمّم) است. این منظومه همانند کتیّب معجزات، در دورۀ شاه طهماسب صفوی سروده شده و شاعر در بیت هفتم، به سرودن این منظومه در «دولت طهماس‌شاهی» اشاره کرده است. با توجه به این‌که حیرتی تونی در سال 961 قمری از دنیا رفته، تاریخ 945 قمری که در پایان نسخه کتابخانه مجلس آمده است، می‌تواند تاریخ سرودن منظومه باشد.
از نظر وزن شعری، این منظومه همانند کتیّب معجزات، بر وزن هزج مسدّس مقصور / محذوف (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل / فعولن) سروده شده است. اما از نظر ادبی منظومه‌ای سست و آشفته و نه‌چندان با ارزش به شمار می‌آید که دارای اشتباه‌های متعددی در وزن و قافیه شعری است. 5

رحیم‌پور، مهدی، [مقدمه] کتیّب معجزات، ص پنجاه و دو.

درواقع، چنین به‌نظر می‌رسد که این اثر، همانند منظومه اصول و فروع دین، سروده حافظی، صرفاً با هدف آموزشی سروده شده است.
با این حال این منظومه، از آن‌رو که از نخستین منظومه‌های فقه شیعه در زبان فارسی به شمار می‌آید، از منظر تاریخی حائز اهمیت است؛ علاوه بر آن، می‌توان تأثیراتی از منازعات مذهبی و طرز تفکر دینی اوایل دوره صفوی را در آن ملاحظه کرد. به عنوان مثال، شاعر در بیت دهم و یازدهم منظومه، پیوستگی دولت شاه طهماسب صفوی را به ظهور مهدی (عج)، و در بیت بعدی آن نیز کشتار سنّیان را به تیغ، آرزو کرده است؛ چنان‌که در این سه بیت گوید:
در مواردی نیز سراینده به برخی احکام مطابق مذاهب اهل سنّت اشاره کرده و عمل به آن را باطل دانسته است. چنان‌که در جایی سروده است:
گر انگشتان بشوید با مرافق * بدان‌صورت که می‌شوید منافق
همه افعال او بی‌حاصل آمد * وضو در مذهب حق باطل آمد
و در جای دیگری با اشاره به بطلان عبارت «الصلاة خیر من النوم» در اذان اهل سنّت، گفته است:
نگویی در اذان ای شیعه پرور * که می‌باشد نماز از خواب خوش‌تر
همان‌گونه که اشاره شد، از این منظومه تاکنون سه نسخۀ خطی شناسایی شده که مشخصات آنها به شرح زیر است:
1. نسخه شماره 4/15309 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (به‌عنوان نسخه شماره 1)، رساله چهارم از مجموعه‌ای است شامل 19 برگ که هیچ یک از رساله‌های آن تاریخ کتابت ندارد، اما در فهرست کتابخانه قدمت آن از سده دهم تا یازدهم دانسته شده است. 6

حسینی اشکوری، سید صادق، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ج43، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389، ص11-12.

2. نسخه شماره 2/1577 در کتابخانه مسجد اعظم قم (به‌عنوان نسخه شماره 2)، رساله دوم از مجموعه‌ای است که در قالب بیاض در 87 برگ کتابت شده است. این مجموعه شامل هفت رساله است که از میان آنها، منظومه حیرتی به قلم محمد محسن بن حاجی مؤمن مشهدی در ربیع‌الاول 1121 قمری کتابت شده و سایر رساله‌ها فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است. 7

استادي، رضا، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مسجد اعظم قم، قم: دفتر نشر برگزیده، 1389، ج4، ص396 و 399.

3. نسخه شماره 10965 کتابخانه گنج‌بخش پاکستان. صفحات 125-138 از یک مجموعه را شامل می‌شود که به خط حاجی حسین طبیب ولد آقا محمد کابلی در 1239 قمری کتابت شده؛ اما انجام این منظومه افتاده است. منزوی با استناد به وجود عبارت «دولت عباس‌شاهی» در این نسخه که به‌جای عبارت «دولت طهماس‌شاهی» در دو نسخه کتابخانه مجلس و مسجد اعظم آمده است، این منظومه را «واجبات عباسی» نامیده است. 8

منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1365ش / 1986م، ج7، ص840.

با توجه به اینکه نسخه سوم در دسترس نگارنده این سطور نبوده، به‌ناچار در تصحیح منظومه حاضر، از دو نسخه اول و دوم بهره برده است. تلاش شده است که تصحیح این اثر، حتی‌الامکان به شیوه قیاسی انجام شود. اما با توجه به اینکه نسخه دوم دارای افتادگی‌هایی در میان آن است و به نظر می‌رسد دو یا سه برگ آن پاره شده، به ناچار در بازخوانی بخش‌های غیرموجود در نسخه دوم، تنها به نسخه اول اکتفا شده است.

«دریافت فایل مقاله از اینجا»