چکیده: دو قطعه کاشی زرین‌فام، متعلق به لوح مزار عالمی به نام قاضی جلال‌الدین عبدالملک در موزه بریتانیا وجود دارد که افتادگی قطعه سوم این لوح، شناسایی شخصیت آن را دشوار می‌سازد. با این حال، نویسنده مقاله بر این باور است که صاحب این لوح مزار، از رجال شیعه کاشان در اواخر سده هفتم و اوایل سده هشتم هجری است که جدّ اعلای وی قاضی عبدالجبار طوسی (درگذشته 529ق)، سرسلسله یکی از خاندان‌های علمی شیعه در سده ششم و هفتم هجری بوده است.
کلید واژگان: لوح مزار، کتیبه، کاشی زرین‌فام، کاشان، علمای شیعه، خاندان‌های شیعه، موزه بریتانیا

در میان آثار هنری متعلق به ایران در موزه بریتانیا، یک لوح مزار کاشی زرین‌فام به شماره G.499 نگهداری می‌شود که در کاتالوگ آنلاین موزه، از آثار متعلق به شهر کاشان دانسته شده، اما اطلاعاتی درباره این‌که دقیقاً مربوط به کدام بنا یا منطقه کاشان بوده، ارائه نشده است. این لوح در وضعیت فعلی آن 131 سانتی‌متر ارتفاع دارد و از دو قطعه تشکیل شده است. اما از شکل ظاهری و ناقص بودن کتیبه‌های آن، نتیجه‌گیری می‌شود که دارای قطعه سومی در پایین لوح بوده که از سرنوشت آن بی‌اطلاعیم.
لوح مورد نظر دارای دو کتیبه به خط ثلث است که کتیبه نخست در حاشیه لوح حجّاری شده و متن آن شامل آیت‌الکرسی (دو آیه 255 و 256 سوره بقره) است، اما به علت مفقود بودن قطعه پایین لوح، چند کلمه آغازین آیه 255 و چند کلمه پایانی آیه 256 سوره بقره ـ مطابق بازخوانی زیر ـ افتاده است: «... ما فی السموات وما فی الأرض من ذا الّذی یشفع عنده إلا بإذنه یعلم ما بین أیدیهم وما خلفهم ولا یحیطون بشیء من علمه إلا بما شاء وسع کرسیّه السموات والأرض ولا یؤده حفظهما وهو العلیّ العظیم * لا إکراه فی الدین قد تبیّن الرشد من الغیّ فمن یکفر با[لطاغوت] 1

ادامه کلمه در قطعه مفقود قرار گرفته است.

...»
کتیبه حاشیه، طرح محرابی شکل میان لوح مزار را دربرگرفته است که کتیبه دوم این لوح، از بخش پیشانی طرح محرابی آغاز می‌شود و فضای درون آن را پوشش داده است. این کتیبه حاوی نام و نسب صاحب لوح مزار و القاب و اوصاف علمی او و آبا و اجداد وی و متن آن چنین است:
«هذا مرقد مولانا الامام المغفور العالم الفاضل المحقق مبرّز الوقت ملک ملوک العلماء القاضی جلال‌الدین عبدالملک ابن الامام المرحوم جلا[ل] 2

گویا حرف «ل» حجّاری نشده است.

الدین علی بن القاضی الامام العبد خطیرالدین محمد بن القاضی الامام الزاهد المتهجّد شرف‌الدین علی ابن القاضی الامام العبد شرف‌الدین محمد بن القاضی الامام العلامة خطیرالدین الحسین ابن القاضی الامام المجتهد سرّ الله فی الأرض زین‌الدین ...»
با توجه به افتادگی پایان لوح که شامل نام جدّ اعلای صاحب مزار و احتمالاً اطلاعات دیگری از جمله تاریخ وفات وی بوده است، در وهله اول شناسایی این شخصیت دشوار به نظر می‌رسد؛ اما با جستجو در منابع تاریخی، سرنخ‌هایی در راستای شناسایی صاحب این لوح مزار به دست آمد. در واقع چند تن از اجداد این شخصیت که نامشان در کتیبه فوق آمده، شخصیت‌های شناخته شده‌ای هستند که در برخی منابع تاریخی از آنها یاد شده است. البته نگارنده این سطور اقرار می‌کند که در شناسایی هویّت صاحب این لوح مزار، خود را مدیون تحقیقات ارزشمند و راهگشای دانشمند فرزانه، مرحوم میر جلال‌الدین محدّث ارموی می‌داند که در قالب تعلیقات ایشان در پایان دیوان سید ضیاءالدین ابوالرضا فضل‌الله راوندی منتشر شده است.
به‌هر حال، نتیجه‌ای که نگارنده این سطور به آن رسیده، آن است که جدّ اعلای صاحب این لوح مزار، بی‌تردید کسی نیست جز «قاضی زین‌الدین ابوعلی عبدالجبّار بن محمد بن حسین طوسی» که در بخش موجود از کتیبه فوق، القاب و اوصاف وی شامل «القاضی الامام المجتهد سرّ الله فی الارض زین‌الدین» آمده است؛ اما نام و نسبت و شاید نسب وی، قاعدتاً می‌بایست در بخش مفقود لوح مزار موجود بوده باشد.
چنانکه مرحوم محدّث ارموی در تحقیقات خود نشان داده، قاضی عبدالجبار طوسی از رجال و علمای شیعه در کاشان، و جد اعلا و سرسلسله یک خاندان علمی در این شهر بوده است که شماری از فرزندان و نوادگان وی، در برخی از منابع تاریخی سده ششم به ویژه الفهرست منتجب‌الدین رازی، نام برده شده‌اند. شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی نیز در کتاب نقض، چند بار از وی یاد کرده است؛ از جمله در ضمن معرفی علمای شیعه، یک بار از وی با عنوان «القاضی ابوعلی الطوسی بکاشان، عالم و بزرگ خاندان وی» یاد کرده 3

قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ص211.

؛ و در جای دیگری در ضمن اشاره به مفاخر کاشان گفته است: «و تربیت علمای سلف چون قاضی ابوعلی الطوسی و اولادش چون قاضی جمال ابوالفتوح و قاضی خطیر ابومنصور حرس الله ظلّهما». 4

همان، ص198.

قاضی عبدالجبار از مشایخ سید ضیاءالدین فضل‌الله راوندی بوده و پس از آنکه از دنیا رفته، سید فضل‌الله راوندی قصیده‌ای شامل 42 بیت در رثای وی سروده؛ و از ابیات همین قصیده برمی‌آید که او در شوّال سال 529ق وفات یافته است. 5

راوندی، دیوان السید الامام ضیاءالدین ابی‌الرضا فضل‌الله الحسنی الراوندی القاسانی، ص43-47.

راوندی در همین قصیده از سه فرزند قاضی عبدالجبار با عناوین شهاب‌الدین، جمال[الدین] و خطیر[الدین] یاد کرده، و از میان آنها، شهاب‌الدین وصیّ و فرزند ارشد قاضی عبدالجبار بوده است؛ اما اندک زمانی پس از درگذشت پدر خود از دنیا رفته و راوندی قصیده‌ای در رثای وی سروده است. 6

همان، ص47-49.

منتجب‌الدین رازی در فهرست خود از دو فرزند دیگر یاد کرده، چنانکه درباره یکی از این دو گفته است: «القاضی جمال‌الدین علی بن عبدالجبّار بن محمد: فقیه وجیه ثقة، نزیل قاشان» 7

رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، ص83.

؛ و درباره دیگری گفته است: «القاضی خطیرالدین ابومنصور الحسین بن عبدالجبار الطوسی نزیل قاشان: فقیه ثقة صالح.» 8

همان، ص51.

چنانکه در بالا نیز اشاره شد، عبدالجلیل رازی نیز از این دو فرزند با عنوان «قاضی جمال ابوالفتوح و قاضی خطیر ابومنصور حرس الله ظلّهما» یاد کرده است؛ و همین اشاره نشان‌دهنده آن است که تا زمان تألیف کتاب نقض در سال 556ق، این دو در قید حیات بوده‌اند.
از میان فرزندان قاضی عبدالجبار، فرزند سوم یعنی خطیرالدین ابومنصور، در کتیبه مورد نظر، با عنوان «القاضی الامام العلامة خطیرالدین الحسین» یاد شده و بنابراین نسب صاحب لوح مزار از طریق وی به قاضی عبدالجبار می‌رسد. همچنین فرزند خطیرالدین حسین که در کتیبه فوق از وی با عنوان «القاضی الامام العبد شرف‌الدین محمد» یاد شده، در فهرست منتجب‌الدین رازی بدین شرح معرفی شده است: «القاضی شرف‌الدین ابوالفضل محمد بن الحسین بن عبدالجبار الطوسی نزیل قاشان: فقیه، صالح، ثقة.» 9

همان، ص115.

منتجب‌الدین رازی همچنین از فرزند شرف‌الدین محمد به نام «خطیرالدین محمود» یاد کرده و وی را با تعبیر «عالم صالح» ستوده است. 10

همانجا.

دیگر شخصیت‌های این خاندان که در فهرست منتجب‌الدین از آنها یاد شده، عبارت‌اند از: قاضی رکن‌الدین عبدالجبار بن علی بن عبدالجبار طوسی 11

همان، ص90.

، قاضی تاج‌الدین محمد بن علی بن عبدالجبار طوسی 12

همان، ص114.

، و فرزند دیگر خطیرالدین حسین به نام قاضی زین‌الدین ابوعلی عبدالجبار 13

همان، ص83.

.
با این حال، بر اساس این لوح مزار نام شخصیت‌های دیگری از نسل‌های بعدی این خاندان به دست می‌آید که پس از سده ششم می‌زیسته‌اند و در منابع این دوره از آنها یاد نشده است. این اشخاص عبارت‌اند از:
1. شرف‌الدین علی بن شرف‌الدین محمد بن خطیرالدین حسین، که در لوح مزار با اوصاف «القاضی الامام الزاهد المتهجّد» ستوده شده است.
2. خطیرالدین محمد بن شرف‌الدین علی، که در لوح با عنوان «القاضی الامام العبد» معرفی شده است.
3. جلال‌الدین علی بن خطیرالدین محمد، که در کتیبه از وی با عنوان «الامام المرحوم» یاد شده است.
4. قاضی جلال‌الدین عبدالملک (فرزند جلال‌الدین علی)، صاحب لوح مزار، که در کتیبه آن با اوصاف «مولانا الامام المغفور العالم الفاضل المحقق مبرّز الوقت ملک ملوک العلماء» ستوده شده است.
درباره زمان تقریبی وفات درگذشت قاضی جلال‌الدین عبدالملک، اگر چنانکه مطابق علم انساب، به طور تقریبی هر صد سال را سه نسل فرض کنیم، و با توجه به اینکه قاضی عبدالجبار در سال 529 از دنیا رفته و فرزندش خطیرالدین حسین در 556 زنده بوده، می‌توان احتمال داد که قاضی جلال‌الدین عبدالملک، به عنوان نسل ششم قاضی عبدالجبار، در چند دهه آغازین سده هشتم از دنیا رفته باشد.
گفتنی است آقای کیانوش معتقدی ـ پژوهشگر و کارشناس صاحب‌نظر در زمینه الواح کاشی لعاب‌دار و زرین‌فام ـ با توجه به مشخصات ظاهری این لوح از جمله طراحی، نوع قالب، رنگ لعاب و نوع خط آن، تاریخ ساخت لوح را 718 تا 738ق برآورد نموده است که تأییدی برای حدس و احتمال نگارنده این سطور است.
به‌هر حال لوح یاد شده، سند تاریخی ارزشمندی است که نشان می‌دهد علم و قضاوت در خاندان قاضی عبدالجبار طوسی، لااقل تا دو سده پس از وی، یعنی از دوره سلجوقی تا اواخر دوره ایلخانی، در شهر کاشان ادامه یافته؛ اما متأسفانه به علت فقر موجود در منابع تراجم و رجال ایران در سده‌های هفتم و هشتم، نام و زندگی‌نامه شخصیت‌های علمی این خاندان بر ما پوشیده مانده است.

منابع:
1. رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، تحقیق: سید جلال‌الدین محدّث ارموی، قم، مکتبة آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، 1366.
2. راوندی، ضیاءالدین فضل‌الله، دیوان السید الامام ضیاءالدین ابی‌الرضا فضل‌الله الحسنی الراوندی القاسانی، تصحیح: السید جلال‌الدین المحدّث الارموی، مطبعة المجلس، 1374ق / 1334ش.
3. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، تصحیح: میر جلال‌الدین محدّث، تهران، انجمن آثار ملی، 1358.