بسیاری از زیارتگاه‌های مجهول الهویّه یا زیارتگاه‌هایی که به طور مشخص در محل قبور پیشوایان مذهبی و شخصیت‌های دینی شناخته شده ساخته نشده‌اند، معمولاً به نام‌هایی خاص و نامألوف شهرت دارند و برای چگونگی پیدایش آنها نیز روایت‌های مردمی و داستان‌های عامیانه‌ای شکل می‌گیرد که با توجه به دو ویژگی شفاهی و عامیانه بودن آنها، معمولاً کمتر شانس ثبت و ضبط شدن در منابع تاریخی مکتوب را دارند. از این‌رو بررسی و تحلیل عوامل پیدایش این دست زیارتگاه‌ها، جز با تحقیق و جستجوی میدانی میسّر نمی‌گردد.
شهر موصل، که گروه تروریستی داعش در سه سال اخیر میراث آن را به کلی نابود کرده، در گذشته دارای زیارتگاه‌های فراوانی بوده؛ و این شهر از معدود شهرهایی است که چندین متن تاریخی در معرفی زیارتگاه‌های آن به‌جا مانده است. از آن جمله می‌توان به «منهل الاولیاء ومشرب الاصفیاء من سادات الموصل الحدباء»، اثر محمد امین بن خیرالله العُمَری الخطیب (درگذشته ۱۲۰۳ق) اشاره کرد که بخش قابل توجهی از آن به معرفی تفصیلی مزارات موصل اختصاص دارد. همچنین می‌توان از «منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء»، اثر یاسین العمری الخطیب (درگذشته حدود ۱۲۳۲ق)، مورخ مشهور موصل و برادر نویسنده قبلی یاد کرد که فصلی از آن به مزارات موصل اختصاص دارد.
در موصل زیارتگاهی به نام «السبعة الحدادون» یا در واقع هفت آهنگران وجود داشته است که نویسندگان موصلی، با اینکه داستان پیدایش شماری از مزارات موصل را نقل کرده‌اند، از داستان پیدایش این زیارتگاه اطلاع نداشته‌اند. محمد امین الخطیب در منهل الاولیاء (ج۲، ص۱۴۰) درباره آن نوشته است:
«گفته می‌شود آنها برادرانی بودند که در مسیر تجرید و خلوص در عبادت خدا، و تخلق به شمایل اولیای خدا گام برمی‌داشتند. قبور آنها به یک شکل در کنار یکدیگر، در منطقه «باب سنجار» در بیرون دیوار شهر قرار دارد. شاید آنها در جنگی به قتل رسیده‌اند، یا اینکه اتهام ناروایی به آنها وارد شده و به ناحق کشته شده‌اند. مردم به زیارت آنها متبرک می‌شوند؛ و خداوند به حقیقت حال آنها آگاه‌تر است.»
سخن تردیدآمیز و همراه با حدس و گمان این نویسنده نشان می‌دهد که او از مدفونین در این زیارتگاه شناخت کافی نداشته است. یاسین الخطیب نیز در اثر خود منیة الادباء به این زیارتگاه هیچ اشاره‌ای نکرده است، که این مسئله می‌تواند نشان‌دهنده کم‌اهمیت بودن آن، در مقایسه با دیگر مزارات موصل باشد.
با این حال، روایتی از پیدایش این زیارتگاه، به واسطه ابن حنبلی (درگذشته ۹۷۱ق) ـ از مورخان حلب ـ به دست ما رسیده که آن را در کتاب خود «دُرُّ الحُبَب فی تاریخ حلب» (ج۱، ق۲، ص۵۴۱-۵۴۲) ثبت کرده است. ابن حنبلی در ذیل زندگی‌نامه حسین بن احمد بن حسین موصلی شافعی، معروف به ابن اطعانی (درگذشته ۹۱۲ق)، و در بیان مناقب جدّ وی حسین نوشته است:
«او فرزند یکی از هفت آهنگری است که مزار مشهوری در موصل دارند؛ و اینها برادرانی در یک مغازه بودند که به‌جز وی [پدر حسین] هیچ یک از آنها ازدواج نکرده بودند. از ادب و مرام آنها این بود که هر زمان مؤذن اذان می‌گفت، هرچه در دست داشتند زمین می‌گذاشتند و [به طیّ الارض] به مکّه می‌رفتند و آنجا نماز می‌خواندند. تا اینکه یک کارگر آنها از کرامت‌شان مطلع شد؛ و مردم درِ مغازه را بر آنها قفل کردند. وقتی که در مغازه را باز کردند، دیدند آنها مرده‌اند. پس آنها را به‌خاک سپردند و قبورشان به زیارتگاه تبدیل شد.»
شهر موصل، که گروه تروریستی داعش در سه سال اخیر میراث آن را به کلی نابود کرده، در گذشته دارای زیارتگاه‌های فراوانی بوده؛ و این شهر از معدود شهرهایی است که چندین متن تاریخی در معرفی زیارتگاه‌های آن به‌جا مانده است. از آن جمله می‌توان به «منهل الاولیاء ومشرب الاصفیاء من سادات الموصل الحدباء»، اثر محمد امین بن خیرالله العُمَری الخطیب (درگذشته ۱۲۰۳ق) اشاره کرد که بخش قابل توجهی از آن به معرفی تفصیلی مزارات موصل اختصاص دارد. همچنین می‌توان از «منیة الادباء فی تاریخ الموصل الحدباء»، اثر یاسین العمری الخطیب (درگذشته حدود ۱۲۳۲ق)، مورخ مشهور موصل و برادر نویسنده قبلی یاد کرد که فصلی از آن به مزارات موصل اختصاص دارد.
در موصل زیارتگاهی به نام «السبعة الحدادون» یا در واقع هفت آهنگران وجود داشته است که نویسندگان موصلی، با اینکه داستان پیدایش شماری از مزارات موصل را نقل کرده‌اند، از داستان پیدایش این زیارتگاه اطلاع نداشته‌اند. محمد امین الخطیب در منهل الاولیاء (ج۲، ص۱۴۰) درباره آن نوشته است:
«گفته می‌شود آنها برادرانی بودند که در مسیر تجرید و خلوص در عبادت خدا، و تخلق به شمایل اولیای خدا گام برمی‌داشتند. قبور آنها به یک شکل در کنار یکدیگر، در منطقه «باب سنجار» در بیرون دیوار شهر قرار دارد. شاید آنها در جنگی به قتل رسیده‌اند، یا اینکه اتهام ناروایی به آنها وارد شده و به ناحق کشته شده‌اند. مردم به زیارت آنها متبرک می‌شوند؛ و خداوند به حقیقت حال آنها آگاه‌تر است.»
سخن تردیدآمیز و همراه با حدس و گمان این نویسنده نشان می‌دهد که او از مدفونین در این زیارتگاه شناخت کافی نداشته است. یاسین الخطیب نیز در اثر خود منیة الادباء به این زیارتگاه هیچ اشاره‌ای نکرده است، که این مسئله می‌تواند نشان‌دهنده کم‌اهمیت بودن آن، در مقایسه با دیگر مزارات موصل باشد.
با این حال، روایتی از پیدایش این زیارتگاه، به واسطه ابن حنبلی (درگذشته ۹۷۱ق) ـ از مورخان حلب ـ به دست ما رسیده که آن را در کتاب خود «دُرُّ الحُبَب فی تاریخ حلب» (ج۱، ق۲، ص۵۴۱-۵۴۲) ثبت کرده است. ابن حنبلی در ذیل زندگی‌نامه حسین بن احمد بن حسین موصلی شافعی، معروف به ابن اطعانی (درگذشته ۹۱۲ق)، و در بیان مناقب جدّ وی حسین نوشته است:
«او فرزند یکی از هفت آهنگری است که مزار مشهوری در موصل دارند؛ و اینها برادرانی در یک مغازه بودند که به‌جز وی [پدر حسین] هیچ یک از آنها ازدواج نکرده بودند. از ادب و مرام آنها این بود که هر زمان مؤذن اذان می‌گفت، هرچه در دست داشتند زمین می‌گذاشتند و [به طیّ الارض] به مکّه می‌رفتند و آنجا نماز می‌خواندند. تا اینکه یک کارگر آنها از کرامت‌شان مطلع شد؛ و مردم درِ مغازه را بر آنها قفل کردند. وقتی که در مغازه را باز کردند، دیدند آنها مرده‌اند. پس آنها را به‌خاک سپردند و قبورشان به زیارتگاه تبدیل شد.»
پنجشنبه ۲۹ تير ۱۳۹۶ ساعت ۸:۳۵
