در موزه آستان حضرت عبدالعظیم در شهرری، دو قطعه از یک لوح آهنی کهن با کتیبه‌هایی به خط کوفی وجود دارد که گویا متعلق به یک جفت درِ آهنکوب قدیمی این آستان بوده و این درِ آهنکوب نیز امروزه به همین موزه انتقال یافته است. مرحوم محمدتقی مصطفوی، شاید نخستین کسی است که این لوح آهنی را معرفی و بازخوانی کرده و در توصیف آن نوشته است:
«قدیمی‌ترین اثر موجود در آستانه حضرت عبدالعظیم (ع) دو قطعه کتیبه کوفی آهنی است که طول هر کدام آنها 70 سانتی‌متر و عرض هر یک 12 سانتی‌متر می‌باشد و چند سال قبل آنها را از بالای یک جفت درِ قدیمی آهن‌کوب که اکنون در سردرِ کهنه واقع در انتهای معبر گوشه جنوب غربی صحن امامزاده حمزه (ع) نصب است، برداشته، در خزانه آستانه نگهداری نموده‌اند. این دو لوحه آهنی یکی بر بالای لنگه راست و دیگری بر بالای لنگه چپ درِ مزبور نصب بوده، محلّ آنها در قسمت بالای آن بخوبی موجود و نمودار است.» 1

مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران: اماکن متبرّکه، ص154.

شاید نظر مرحوم مصطفوی مبنی بر اینکه این دو لوح آهنی، قدیمی‌ترین اثر موجود در آستانه باشد، درست نباشد و به احتمال زیاد، جبهه و سردر کتیبه‌دار آجری گنبدخانه حضرت عبدالعظیم ـ که به دستور مجدالملک براوستانی قمی (مقتول در 495ق) وزیر برکیارق سلجوقی ساخته شده ـ قدیمی‌ترین اثر موجود در این آستان مقدس باشد. به‌هر حال، متن دو لوح آهنی یاد شده، چنانکه مرحوم مصطفوی نیز پیش از این بازخوانی کرده، به شرح زیر است:
لوح متعلق به لنگه راست: «امر العبد الضعیف المذنب المرجی الی»
لوح متعلق به لنگه چپ: «رحمة الله تعالی عبدالصّمد بن فخراور»
درباره اینکه شخص یاد شده در این لوح آهنی، چه کسی می‌تواند باشد، مرحوم میر جلال‌الدین محدّث ارموی، در تعلیقات ارزشمند خود بر کتاب نقض، اظهار عقیده کرده است که شخص یاد شده در لوح یعنی «عبدالصمد بن فخراور»، از رؤسایِ شیعه ری در سده ششم هجری و معاصر منتجب‌الدین رازی و عبدالجلیل رازی قزوینی بوده که این دو تن، در دو اثر باقی‌مانده از خود ـ کتاب فهرست و کتاب نقض ـ از وی یاد کرده‌اند. 2

ارموی، میر جلال‌الدین، تعلیقات نقض، ج1، ص325-329.

بر این اساس، شیخ منتجب‌الدین رازی درباره این شخص نوشته است: «الرئیس عبدالصمد بن فخراور الهشجردیّ: دَیِّنٌ فاضل» 3

رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، ص93.

؛ و شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی از وی و پدرش با توصیف: «دهخدای فخراور هشتوردی و پسرش جمال‌الدین عبدالصمد غازی شهید ـ رحمة الله علیه ـ» 4

قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ص223.

، یاد کرده است. مرحوم محدّث ارموی از تعبیر «غازی شهید» درباره وی، نتیجه گرفته که او از مجاهدان راه دین بوده، اما درباره محل و کیفیت شهادتش، در منابع موجود چیزی به دست نیامده است. 5

ارموی، تعلیقات نقض، ج1، ص326.

البته شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی در جای دیگری نیز از «دهخدا فخراور هشتوردی» و پسرش «جمال‎الدین عبدالصمد»، با توصیف «شیعی» یاد کرده و به نقش این دو در مقابله با «ملاحده» (اسماعیلیان نزاری وابسته به الموت) و تعقیب آنان اشاره کرده است. 6

قزوینی رازی، نقض، ص129-130.

از این‌رو نگارنده این سطور احتمال می‌دهد که شاید عبدالصمد بن فخراور، در یکی از حملات نظامی که گاه ضد همین «ملاحده» صورت می‌گرفته، کشته شده و لذا صاحب نقض از وی با تعبیر «غازی شهید» یاد کرده است.
همچنین به عقیده مرحوم محدّث ارموی، مستوفی ری به نام «فخراور» که معاصر ابن خیّاط دمشقی (درگذشته 517ق) بوده و این شاعر عرب اشعاری در هجو وی سروده 7

دیوان ابن الخیاط الدمشقی، ص153.
در دیوان ابن خیّاط در این باره آمده است: «وقال یهجو مستوفی الریّ واسمه فخراور: ...

قولا لفخراور قول امرئٍ * فی عِرضه عاثَ وفی الرّیش راث»

، می‌تواند همین دهخدا فخراورِ یاد شده در نقض و پدر رئیس عبدالصمد باشد؛ و با توجه به اینکه سفر ابن خیّاط به ری در سال 487ق بوده 8

همانجا، مقدمه مصحح، ص11.

، بنابراین باید گفت نام‌برده در این تاریخ زنده بوده است. 9

تعلیقات نقض، ج1، ص327.

درباره نسبت هشجردی یا هشتوردیِ این شخص، چنانکه به ترتیب در دو کتاب فهرست و نقض آمده، روستایی از توابع قزوین بوده که تا به امروزه نیز به نام «هشتگرد» معروف است 10

تعلیقات نقض، ج1، ص325.

و رافعی در تدوین خود، از برخی شخصیت‌های منسوب به این روستا، از جمله «ابواسحاق عبدالرحیم بن ابراهیم بن یوسف الهشجردی الخطیب» 11

الرافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین، ج3، ص166.

و «محمد بن عبدالسلام بن عبدالرحمن القاضی الهشجردی» نام برده و درباره شخص اخیر نوشته است: «کان یقضی ویذکّر بقریته وقری سواها». 12

همو، ج1، ص320.

اما یک نکته حائز اهمیت در ارتباط با لوح آهنی متعلق به آستان حضرت عبدالعظیم ـ که از چشم مرحوم محدّث به دور مانده ـ وجود لوح آهنی کتیبه‌دار دیگری است که تا حدودی مشابه لوح آستان و ظاهراً از همان دوره زمانی است. گفته می‌شود این لوح، متعلق به درِ برج طغرل شهرری بوده؛ مقبره‌ای که مطابق نظر مرحوم محمد محیط طباطبایی و نیز به باور نگارنده این سطور، برخلاف شهرت و نسبت آن به طغرل، نه مدفن این پادشاه سلجوقی، بلکه مقبره ابراهیم خَوّاص (درگذشته 291ق)، صوفی مشهور سده سوم هجری بوده است.
لوح آهنی برج طغرل را گویا برای نخستین بار باستان‌شناس آلمانی، هرتسفلد، شناسایی و معرفی کرده و آن را تا زمان حیات، در مجموعه شخصی خود نگهداری می‌کرده است؛ اما بعداً به موزه هنر میشیگان در آمریکا انتقال یافته و امروزه به شماره ۱.۱۶۷ / ۱۹۶۵ در این موزه نگهداری می‌شود. این لوح به شکل مستطیل و به طول 80 و عرض ۱۳ سانتی‌متر است و در کتیبه کوفی آن، از شخصی به نام «عبدالوهاب بن فخرآور قزوینی» به عنوان بانی یاد شده و تاریخ ساخت آن نیز آخر ماه رجب سال ۵۳۴ق بیان شده. متن کامل کتیبه به شرح زیر است: «عمل عبدالوهاب القزوینی بن فخراور فی سلخ رجب سنة اربع وثلثین وخمس مائة.»
احتمال دارد که شخص یاد شده در این لوح، پسر دیگر دهخدا فخراور هشجردی و در واقع برادر رئیس عبدالصمد باشد که با توجه به اینکه روستای هشجرد از توابع قزوین بوده، خود را به این شهر نسبت داده است. در صورت پذیرش این احتمال، می‌توان گفت این دو برادر، عبدالصمد و عبدالوهاب فرزندان دهخدا فخراور، نسبت به ساخت و معماری در مقابر و مشاهد دینی ری و دست‌کم نصب درهای آنها اهتمام داشته‌اند.

منابع:
1. ابن الخیّاط، احمد بن محمد الدمشقی، دیوان ابن الخیّاط، تحقیق: خلیل مردم بک، دمشق: المجمع العلمی العربی، 1377هـ / 1958م.
2. رازی، منتجب‌الدین، الفهرست، تحقیق: سید جلال‌الدین محدّث ارموی، قم: مکتبة آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، 1366.
3. الرافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین، تحقیق: عزیزالله العطاردی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408هـ / 1987م.
4. قزوینی رازی، عبدالجلیل، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (معروف به: نقض)، تصحیح: میر جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، 1358.
5. ارموی، میر جلال‌الدین، تعلیقات نقض، انجمن آثار ملی، تهران: 1358.
6. مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران: اماکن متبرکه، تنظیم و تصحیح: میر هاشم محدّث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ2، 1357.
7. هدایتی، محمدعلی، آستانه ری: مجموعه اسناد و فرامین، 1344.
8. سایت موزه هنر دانشگاه میشیگان (http://quod.lib.umich.edu).