بنا بر توافق با استاد ارجمند آقای ابوالفضل حافظیان، مقرّر شد که از این پس، برخی از یافته‌ها و نکته‌های قابل توجهی را که در جستجوهایم در منابع تاریخی و متون میراث اسلامی با آن روبه‌رو می‌شوم و امکان و فرصت انتشار بسیاری از آنها به صورت مقاله‌های طولانی و مستقل وجود ندارد، در قالب یادداشت‌های نسبتاً کوتاهی در ضمن سلسله مقالاتی با عنوان «نویافته‌هایی از تاریخ و میراث»، برای انتشار در فصلنامه وزین میراث شهاب آماده کنم. نخستین بخش از این سلسله یادداشت‌ها، اخیراً در شماره 88 فصلنامه میراث شهاب منتشر گردید که به امید خدا، متن هر یادداشت را جداگانه در وبلاگ گنجینه بازنشر خواهم کرد. عناوین یادداشت‌های بخش نخست به شرح زیر است:
1. تصحیفاتی در سند روایی خطبة الاقالیم در ملحق نهج البلاغه ابن ناقه
2. یک شخصیت گمنام شیعه و اجازه شیعی وی
3. ابعاد اسطوره‌ایِ شرح حال «خَلعی» شاعر
4. نکته‌ای درباره نسب سیادت ادعایی ابوالقاسم کوفی از غلات شیعه
5. تعلیقه‌ای بر مقاله «از براوستان قم»
تصحیفاتی در سند روایی خطبة الاقالیم در ملحق نهج البلاغه ابن ناقه
خطبة الاقالیم، خطبه‌ای منسوب به امیر مؤمنان علی (ع) در ملاحم و فتن است که روایت نسبتاً کهنی از آن را ابن ناقه کوفی (درگذشته 559ق) در ملحق نهج البلاغه نقل کرده است. این اثر ارزشمند یک بار به تصحیح اسعد طیّب، بر اساس نسخه کهن کتابخانه آستان قدس رضوی، در جلد چهاردهم میراث حدیث شیعه، و بار دوم نیز به صورت مستقل از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به تصحیح محمد جعفر اسلامی و با نظارت قیس العطّار، بر اساس نسخه آستان قدس و دو نسخه دیگر منتشر شده است.
سند روایی خطبة الاقالیم، مطابق چاپ کتابخانه مجلس، به شرح زیر است: ابوعبدالله احمد بن یعقوب بن سراج الهُذَلی، به روایت از جعفر بن محمد بن علی قلانسی در رمله، از احمد بن صالح بن عبدالله بن وهب، از ابن لُیعَه، از سعید بن ابی‌سنان، از اصبغ بن نباته، و او از امیر مؤمنان علی (علیه السلام). 1
در این سند چند تصحیف به چشم می‌خورد. البته با توجه به اینکه نگارنده این سطور نسخه‌های خطی این اثر را در اختیار ندارد، قادر به اظهار نظر نیست که آیا این تصحیف‌ها در اصل نسخه‌های خطی وجود داشته یا در بازخوانی و تصحیح آن رخ داده است.
تصحیف نخست آن است که کلمه «بن» میان دو نام احمد بن صالح و عبدالله بن وهب، باید تصحیف حرف «عن» باشد. چراکه استعمال کلمه «بن» در اینجا چنین تداعی می‌کند که او نوه «عبدالله بن وهب» (درگذشته 197ق)، محدّث مشهور مصری در سده دوم هجری است. در حالی‌که احمد بن صالح نوه ابن وهب نبوده؛ بلکه خود راوی مصری مستقل و شناخته شده‌ای بوده که از عبدالله بن وهب نیز روایت می‌کرده است.
تصحیف دوم آنکه «ابن لیعه» تصحیف «ابن لهیعه» (درگذشته 174ق) است که دیگر محدّث مشهور و شناخته شده مصری در سده دوم هجری است. البته این تصحیف تنها در چاپ کتابخانه مجلس دیده می‌شود و در تصحیح منتشر شده در میراث حدیث شیعه، نام «لهیعه» به شکل درست آن ضبط شده است. 2
همچنین به نظر می‌رسد جعفر بن محمد بن علی قلانسی، منطبق بر ابوالفضل جعفر بن محمد بن حمّاد قلانسی (درگذشته 280 یا 281ق) است که نام وی به همین صورت در سند شماری از احادیث به چشم می‌خورد 3 و اهل «رمله» بوده 4 و در برخی از اسانید نیز محل روایت وی این شهر ذکر شده است. 5
1. تصحیفاتی در سند روایی خطبة الاقالیم در ملحق نهج البلاغه ابن ناقه
2. یک شخصیت گمنام شیعه و اجازه شیعی وی
3. ابعاد اسطوره‌ایِ شرح حال «خَلعی» شاعر
4. نکته‌ای درباره نسب سیادت ادعایی ابوالقاسم کوفی از غلات شیعه
5. تعلیقه‌ای بر مقاله «از براوستان قم»
تصحیفاتی در سند روایی خطبة الاقالیم در ملحق نهج البلاغه ابن ناقه
خطبة الاقالیم، خطبه‌ای منسوب به امیر مؤمنان علی (ع) در ملاحم و فتن است که روایت نسبتاً کهنی از آن را ابن ناقه کوفی (درگذشته 559ق) در ملحق نهج البلاغه نقل کرده است. این اثر ارزشمند یک بار به تصحیح اسعد طیّب، بر اساس نسخه کهن کتابخانه آستان قدس رضوی، در جلد چهاردهم میراث حدیث شیعه، و بار دوم نیز به صورت مستقل از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به تصحیح محمد جعفر اسلامی و با نظارت قیس العطّار، بر اساس نسخه آستان قدس و دو نسخه دیگر منتشر شده است.
سند روایی خطبة الاقالیم، مطابق چاپ کتابخانه مجلس، به شرح زیر است: ابوعبدالله احمد بن یعقوب بن سراج الهُذَلی، به روایت از جعفر بن محمد بن علی قلانسی در رمله، از احمد بن صالح بن عبدالله بن وهب، از ابن لُیعَه، از سعید بن ابی‌سنان، از اصبغ بن نباته، و او از امیر مؤمنان علی (علیه السلام). 1
ملحق نهج البلاغه، چاپ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص75.
در این سند چند تصحیف به چشم می‌خورد. البته با توجه به اینکه نگارنده این سطور نسخه‌های خطی این اثر را در اختیار ندارد، قادر به اظهار نظر نیست که آیا این تصحیف‌ها در اصل نسخه‌های خطی وجود داشته یا در بازخوانی و تصحیح آن رخ داده است.
تصحیف نخست آن است که کلمه «بن» میان دو نام احمد بن صالح و عبدالله بن وهب، باید تصحیف حرف «عن» باشد. چراکه استعمال کلمه «بن» در اینجا چنین تداعی می‌کند که او نوه «عبدالله بن وهب» (درگذشته 197ق)، محدّث مشهور مصری در سده دوم هجری است. در حالی‌که احمد بن صالح نوه ابن وهب نبوده؛ بلکه خود راوی مصری مستقل و شناخته شده‌ای بوده که از عبدالله بن وهب نیز روایت می‌کرده است.
تصحیف دوم آنکه «ابن لیعه» تصحیف «ابن لهیعه» (درگذشته 174ق) است که دیگر محدّث مشهور و شناخته شده مصری در سده دوم هجری است. البته این تصحیف تنها در چاپ کتابخانه مجلس دیده می‌شود و در تصحیح منتشر شده در میراث حدیث شیعه، نام «لهیعه» به شکل درست آن ضبط شده است. 2
«ملحق نهج البلاغه»، میراث حدیث شیعه، ج14، ص60.
همچنین به نظر می‌رسد جعفر بن محمد بن علی قلانسی، منطبق بر ابوالفضل جعفر بن محمد بن حمّاد قلانسی (درگذشته 280 یا 281ق) است که نام وی به همین صورت در سند شماری از احادیث به چشم می‌خورد 3
از جمله: السنن الکبری، البیهقی، ج1، ص573.
تاریخ مدینة دمشق، ج72، ص149.
از جمله: مسند ابی‌عَوّانة، ج3، ص177 و ج4، ص35؛ تاریخ مدینة دمشق، ج30، ص96-97.
- ملحق نهج البلاغه، چاپ کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص75.
- «ملحق نهج البلاغه»، میراث حدیث شیعه، ج14، ص60.
- از جمله: السنن الکبری، البیهقی، ج1، ص573.
- تاریخ مدینة دمشق، ج72، ص149.
- از جمله: مسند ابی‌عَوّانة، ج3، ص177 و ج4، ص35؛ تاریخ مدینة دمشق، ج30، ص96-97.
میراث شهاب، شماره 88، تابستان 1396، نویافته‌هایی از تاریخ و میراث، ص148-149
جمعه ۲۷ بهمن ۱۳۹۶ ساعت ۱۰:۳۱
