شاعر موسوم به «خَلعی» یا «خلیعی»، از شاعران شیعه در سده‌های میانی است که درباره وی آگاهی‌های کمی در دست داریم. مرحوم قاضی نورالله شوشتری از نخستین تراجم‌نویسان شیعه است که شرح حالی از این شاعر به دست داده و از وی با نام «جمال‌الدین خلعی موصلی» یاد کرده است. 1

مجالس المؤمنین، ج2، ص555-556 (چاپ کتابفروشی اسلامیه)؛ ج6، ص157-158 (چاپ آستان قدس رضوی).

برخی از نویسندگان متأخر شیعه نیز همچون علامه امینی، خلاصه همین شرح حال را به نقل از مجالس المؤمنین نقل کرده‌اند. 2

الغدیر، جلد مقدمه، ص277.

دیگر تراجم‌نویسان شیعه نیز همچون سید محسن امین و آقابزرگ طهرانی، تاریخ وفات وی را سال 750ق، و شیخ محمد سماوی آن را سال 720ق دانسته‌اند. 3

الطلیعة فی شعراء الشیعة، ج2، ص54؛ اعیان الشیعة، ج8، ص263؛ الذریعة، ج9، ق1، ص301.

خلاصه شرح حالی که مرحوم قاضی نورالله درباره خلعی به دست داده، بدین شرح است که پدر وی حاکم موصل بود و پدر و مادر خلعی هر دو ناصبی بودند. مادرش نذر کرده بود که اگر خدا او را پسری روزی کند، وی را به قتل زائران امام حسین (ع) بگمارد که از سمت شام می‌آمدند و از موصل می‌گذشتند. پس از مدتی جمال‌الدین به دنیا آمد و زمانی که بزرگ شد، مادر او را از نذر خود آگاه ساخت و به کشتن زائران کربلا وادار کرد. او نیز گروهی از زائران را موصل تعقیب کرد تا اینکه به منطقه «مسیّب» نزدیک کربلا رسید و در آنجا غبار خاک کربلا از پای کاروان‌های زائران امام حسین (ع) به مشام وی رسید. او در زمان توقف خود در آنجا به خواب رفت و در خواب دید که قیامت برپا شده و او را به سمت دوزخ برده‌اند؛ اما به علت اینکه غبار کربلا بر وی نشسته، آتش در وی اثر نمی‌کند. در آن حال از خواب بیدار شد و از عقیده ناصبی‌گری به ولایت ائمه (ع) رجوع کرد و مجاوران آستان امام حسین (ع) گشت و طبع شاعری خود را به مدح اهل بیت (ع) اختصاص داد. 4

مجالس المؤمنین، همانجا.

بی‌تردید آنچه نویسندگان متأخر شیعه درباره خلعی گفته‌اند، از اعتبار تاریخی برخوردار نیست و شرح حال قاضی نورالله درباره وی نیز داستانی غیر واقعی و اسطوره‌ای است. شاهد بر این ادعا آن است که ابن شعّار موصلی (درگذشته 654ق) زندگی‌نامه تاریخی خَلعی را به دست داده است که نوشته‌های نویسندگان شیعه را نقض می‌کند. ابن شعّار از وی با نام «ابوالحسن علی بن عبدالعزیز خَلعی خفاجی» یاد کرده و نوشته است که پدر او از روستای «ایوب» از توابع شهر حله بود، و خلعی در سال 582ق در موصل به دنیا آمد. 5

قلائد الجُمان فی فرائد شعراء هذا الزمان، مجلد 4، ص141.

ابن شعّار در ادامه، به تشیع خلعی تصریح کرده و درباره وی نوشته است: «شيخ ربعة من الرجال، أحول العين أسمر، يتعيش في الخلع بسوق الأربعاء في الموصل، يتشيّع، متمسّك بمذهب الإمامية، وهو معروف بذلك، له طبع [في] قول الشعر. إذا أنشد لم يلحن ويتجنب اللحن في أثناء كلامه. له أشعار في أهل البيت ـ صلوات الله عليهم ـ ينشدها في المشاهد والترب المختصة بأولاد الحسين ـ عليهم السلام ـ. ...»
بر اساس زندگی‌نامه فوق، انتساب پدر خلعی به روستایی از توابع حلّه می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که پدر وی به احتمال زیاد شیعه امامی و بنابراین خلعی نیز شیعه‌زاده بوده است؛ نه چنانکه در داستان منقول در مجالس المؤمنین آمده، از پدر و مادری ناصبی به دنیا آمده باشد. همچنین تولد وی در سال 582ق، احتمال زنده ماندن وی تا سده هشتم، به ویژه سال 750ق را، چنانکه تراجم‌نویسان متأخر شیعه گفته‌اند، تضعیف می‌کند.
در پایان گفتنی است که نسخه‌ای از دیوان اشعار خلعی به خط شیخ محمد سماوی، در کتابخانه عمومی آیت‌الله حکیم در نجف اشرف نگهداری می‌شود و این دیوان بر اساس همین نسخه، به تصحیح سعد الحدّاد در سال 1431ق / 2010م منتشر شده است.