نگارنده این سطور پیش از این در مقاله «تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)» (منتشر شده در: فرهنگ زیارت، ش31، تابستان 1396)، با استناد به وجود زیارتگاه‌های متعدد منسوب به سر امام حسین (ع) و دیگر شخصیت‌های اهل بیت (ع) که در طول مسیر سلطانی (محور کوفه ـ موصل ـ حلب ـ دمشق) وجود داشته و لا اقل از سده ششم هجری شناخته شده بوده، چنین نتیجه گرفته است که این مسیر، از دیرباز نزد اهالی این مناطق به عنوان مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع) شهرت داشته است.
باور نگارنده آن است که شهرت این زیارتگاه‌ها و انتساب آنها به امام حسین (ع) و اهل بیت (ع)، به یک باره و به طور ناگهانی از سده ششم هجری شکل نگرفته؛ بلکه از سده‌های پیش‌تر، به صورت شفاهی، نسل به نسل میان ساکنان این مناطق رواج یافته است. چنانکه در ارتباط با مسیر امام علی (ع) به صفّین، که با استناد به منابع تاریخی کهن و معتبر می‌توان گفت بخش عمده آن در موازات رود فرات بوده، چنین مسئله‌ای صدق می‌کند و از دوره‌های کهن تا زمان حاضر، میان ساکنان بومی شهرها و روستاهای حوزه رود فرات، عبور امام علی (ع) از این مناطق شهرت داشته و مکان‌های متعددی نیز منسوب به آن حضرت (ع) و در ارتباط با مسیر رفت و بازگشت ایشان به صفّین، گاه از سده‌های کهن تا به امروز باقی مانده است. (برای آگاهی بیشتر بنگرید به مقاله دیگر نگارنده با عنوان: «پژوهشی در مسیر امام علی (ع) به صفّین و محل جنگ صفّین»، پژوهش‌نامه علوی، ش3، بهار و تابستان 1390)
اما در ارتباط با مسیر کاروان امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان، اگر از ماجرای پیدایش قبر «محسن» فرزند سقط شده امام حسین (ع) در دوره سیف‌الدوله حمدانی، که ابن ابی‌طیّ حلبی داستان شفاهی آن را تقریباً با دو قرن تأخیر در تاریخ مفقود خود ثبت کرده و به واسطه ابن شدّاد حلبی در کتاب الاعلاق الخطیرة به ما رسیده است، صرف نظر کنیم، شاید عبارتی در کتاب موسوم به «مناسک» را بتوانیم به عنوان نشانه‌ای از اهتمام زودهنگام مسلمانان به ثبت و ضبط منزلگاه‌های کاروان امام حسین (ع) در نظر بگیریم.
درباره کتاب «مناسک»، لازم به توضیح است که این کتاب، متن جغرافیایی کهنی در شناخت راه‌های حج و مسیرهای جزیرة العرب است که آن را برای نخستین بار حَمَد الجاسر، پژوهشگر فقید تاریخ و جغرافیای شبه جزیره عربستان، بر اساس نسخه منحصر به‌فرد آن در کتابخانه آستان قدس رضوی تصحیح و با عنوان «کتاب المناسک و اماکن طرق الحجّ و معالم الجزیرة»، در ریاض منتشر کرده است. اگرچه الجاسر، مؤلف این اثر را ابو اسحاق حَربی (درگذشته 285ق) ـ از محدّثان سده سوم هجری ـ دانسته و کتاب را به نام وی منتشر کرده، با این حال تحقیقاتِ بعدی برخی از پژوهشگران عرب نشان‌داده که مؤلف این اثر نمی‌تواند ابو اسحاق حَربی باشد؛ و احتمال انتساب این کتاب به محمد بن خلف بغدادی، معروف به قاضی وکیع (درگذشته 306ق)، که کتابی جغرافیایی به عنوان «الطریق» یا «النواحی» داشته، معقول‌تر از سایر احتمال‌ها است. در هر حال، تردیدی نیست که کتاب مناسک، متنی متعلق به نیمه دوم سده سوم هجری است.
در کتاب مناسک (ریاض، دار الیمامة، 1389ق / 1969، ص284)، درباره منزلگاه زباله، که از منزلگاه‌های واقع در مسیر کاروان امام حسین (ع) از مکه به کوفه بوده، آمده است: «زبالة: بها قصر ومسجد، ویقال: إن الحسین بن علی رضوان الله علیه صلّی فیه.» (زباله: در آن قصر و مسجدی است؛ و گویند: حسین بن علی ـ رضوان خدا بر او باد ـ در آن مسجد نماز خوانده است.) شاید بتوان وجود این عبارت در متن جغرافیایی کهنی از سده سوم هجری را نشانه‌ای از اهتمام زودهنگام مسلمانان به حفظ منزلگاه‌های کاروان امام حسین (ع) به شمار آورد.
باور نگارنده آن است که شهرت این زیارتگاه‌ها و انتساب آنها به امام حسین (ع) و اهل بیت (ع)، به یک باره و به طور ناگهانی از سده ششم هجری شکل نگرفته؛ بلکه از سده‌های پیش‌تر، به صورت شفاهی، نسل به نسل میان ساکنان این مناطق رواج یافته است. چنانکه در ارتباط با مسیر امام علی (ع) به صفّین، که با استناد به منابع تاریخی کهن و معتبر می‌توان گفت بخش عمده آن در موازات رود فرات بوده، چنین مسئله‌ای صدق می‌کند و از دوره‌های کهن تا زمان حاضر، میان ساکنان بومی شهرها و روستاهای حوزه رود فرات، عبور امام علی (ع) از این مناطق شهرت داشته و مکان‌های متعددی نیز منسوب به آن حضرت (ع) و در ارتباط با مسیر رفت و بازگشت ایشان به صفّین، گاه از سده‌های کهن تا به امروز باقی مانده است. (برای آگاهی بیشتر بنگرید به مقاله دیگر نگارنده با عنوان: «پژوهشی در مسیر امام علی (ع) به صفّین و محل جنگ صفّین»، پژوهش‌نامه علوی، ش3، بهار و تابستان 1390)
اما در ارتباط با مسیر کاروان امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان، اگر از ماجرای پیدایش قبر «محسن» فرزند سقط شده امام حسین (ع) در دوره سیف‌الدوله حمدانی، که ابن ابی‌طیّ حلبی داستان شفاهی آن را تقریباً با دو قرن تأخیر در تاریخ مفقود خود ثبت کرده و به واسطه ابن شدّاد حلبی در کتاب الاعلاق الخطیرة به ما رسیده است، صرف نظر کنیم، شاید عبارتی در کتاب موسوم به «مناسک» را بتوانیم به عنوان نشانه‌ای از اهتمام زودهنگام مسلمانان به ثبت و ضبط منزلگاه‌های کاروان امام حسین (ع) در نظر بگیریم.
درباره کتاب «مناسک»، لازم به توضیح است که این کتاب، متن جغرافیایی کهنی در شناخت راه‌های حج و مسیرهای جزیرة العرب است که آن را برای نخستین بار حَمَد الجاسر، پژوهشگر فقید تاریخ و جغرافیای شبه جزیره عربستان، بر اساس نسخه منحصر به‌فرد آن در کتابخانه آستان قدس رضوی تصحیح و با عنوان «کتاب المناسک و اماکن طرق الحجّ و معالم الجزیرة»، در ریاض منتشر کرده است. اگرچه الجاسر، مؤلف این اثر را ابو اسحاق حَربی (درگذشته 285ق) ـ از محدّثان سده سوم هجری ـ دانسته و کتاب را به نام وی منتشر کرده، با این حال تحقیقاتِ بعدی برخی از پژوهشگران عرب نشان‌داده که مؤلف این اثر نمی‌تواند ابو اسحاق حَربی باشد؛ و احتمال انتساب این کتاب به محمد بن خلف بغدادی، معروف به قاضی وکیع (درگذشته 306ق)، که کتابی جغرافیایی به عنوان «الطریق» یا «النواحی» داشته، معقول‌تر از سایر احتمال‌ها است. در هر حال، تردیدی نیست که کتاب مناسک، متنی متعلق به نیمه دوم سده سوم هجری است.
در کتاب مناسک (ریاض، دار الیمامة، 1389ق / 1969، ص284)، درباره منزلگاه زباله، که از منزلگاه‌های واقع در مسیر کاروان امام حسین (ع) از مکه به کوفه بوده، آمده است: «زبالة: بها قصر ومسجد، ویقال: إن الحسین بن علی رضوان الله علیه صلّی فیه.» (زباله: در آن قصر و مسجدی است؛ و گویند: حسین بن علی ـ رضوان خدا بر او باد ـ در آن مسجد نماز خوانده است.) شاید بتوان وجود این عبارت در متن جغرافیایی کهنی از سده سوم هجری را نشانه‌ای از اهتمام زودهنگام مسلمانان به حفظ منزلگاه‌های کاروان امام حسین (ع) به شمار آورد.
سه شنبه ۱۱ ارديبهشت ۱۳۹۷ ساعت ۵:۲۷
