پیش از این مقاله‌ای به قلم نگارنده با عنوان «ملوک شیعه ری و ورامین در دوره ایلخانی» (فصلنامه کتاب‌گزار، ش1، بهار 1395، ص433-438)، در معرفی یک خاندان علوی حاکم بر منطقه ری و ورامین در دوره ایلخانی منتشر شد. پس از انتشار این مقاله، در مطالعات و جستجوهای بعدی در منابع تاریخی، آگاهی‌های دیگری درباره این خاندان دست‌یاب شد که به عنوان تکمله‌ای بر مقاله پیشین، در قالب یادداشت حاضر ارائه می‌گردد.
از میان علمای انساب، مؤیدالدین عبیدالله واسطی (درگذشته 787ق) در کتاب خود الثبت المُصان آگاهی‌هایی افزون بر نسب‌شناسان دیگر درباره ملوک ری به دست داده است. [البته برخی از پژوهشگران در انتساب این اثر به واسطی تشکیک کرده‌اند.] او صدرالدین مهدی فرزند فخرالدین حسن اول را از ملوک ری برشمرده و از برادرش علاءالدین مرتضی (مدفون در برج علاءالدوله ورامین) به عنوان «ملک ری و قم و کاشان» یاد کرده است. این نکته نشان می‌دهد که گستره حکمرانی وی، فراتر از ورامین و ری بوده و شهرهای دورتری همچون قم و کاشان را شامل می‌شده است. واسطی همچنین تاریخ ولادت فخرالدین حسن دوم را سوم محرم سال 653ق تعیین، و به ورود وی به عراق در سال 693ق به عنوان والی آنجا از سوی پادشاه ایلخانی اشاره کرده است. 1

بحر الانساب (الثبت المُصان بذکر سلالة سیّد ولد عدنان)، عبیدالله واسطی، تحقیق: السید حسین ابوسعیدة، بیروت: مؤسسة البلاغ، 1433ق/2012م، ص276-277.

از میان مورخان ایرانی دوره ایلخانی، ابوالقاسم کاشانی (درگذشته 738ق) در کتاب خود تاریخ اولجایتو، اشاره نسبتاً مفصّلی به ملک فخرالدین حسن دوم دارد که ابعاد تازه‌ای را درباره شخصیت وی به دست می‌دهد. یک نکته قابل توجه در این باره آن است که او تاریخ وفات وی را سال 707ق ضبط کرده است که نشان می‌دهد تاریخ 709 که به عنوان سال وفات وی در مجمع الآداب ابن فوطی نقل شده، در واقع تصحیف تاریخ 707 (ناشی از تصحیف «سبع» به «تسع» در نسخه خطی یا در تصحیح متن کتاب) است. متن سخن کاشانی درباره ملک فخرالدین به شرح زیر است:
«و همچنین روز چهارشنبه بیستم شعبان سنه سبع و سبعمایه هلالی موافق بیست و دوم آرام آی، مرحوم سعید حسیب نسیب اصیل بدیل، ملک فخرالدین حسن، والی ولایت ری و ورامین به شهر سلطانیه وفات یافت که به همه آداب و فضایل و فرّ و فرهنگ و هنرها و سیاقت انشای مغولی و مسلمانی و صناب و استیفا و اسباب بزرگی و وزارت آراسته بود. و از منها و من ذلک، حشو و بارر حسبانات (؟) چالاک و مبارز، به شش زبان و سه خط مغولی و فارسی و کوفی حاذق و ماهر، چنانکه گوی مسابقت به چوگان مبادرت از جمله اکفا و اقران ربوده و همه چیزش تمام و به کمال بود، مگر عمر که آن بس بی‌وفا و کم‌بقا بود، گوییا وزارت قبایی بود راست بر قامت استقامت او دوخته. مرثیه او:
2

تاریخ اولجایتو، ابوالقاسم کاشانی، به اهتمام: مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348، ص75.

نکته دیگر آنکه، در پایان یک وقف‌نامه کهن دار السیاده کاشان، از دوره غازان ایلخانی و مورخ 703ق، نام ملک فخرالدین حسن دوم نیز به عنوان یکی از شاهدان به چشم می‌خورد که متن گواهی وی به شرح زیر است:
«المولی الاعظم أعزّ الله انصاره أشهدنی علی وکالته الصادرة عن الحضرة الایلخانیة خلّد الله سلطانها وبجمیع ما کب فی هذه الوثیقة الوقفیة. حرّره العبد الاحقر حسن بن المرتضی بن الحسن بن محمد الحسینی الورامینی بخطّه فی اوائل شوّال سنة ثلاث وسبعمائة حامداً لله تعالی ومصلّیاً ومسلّماً علی نبیّه وولیّه علیهما وعلی آلهما.» 3

«وقفنامه سه دیه در کاشان»، به کوشش: ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج4، ص128.

اقدامات عمرانی ملوک علوی ری و ورامین
با مطالعه شواهد هنری و معماری به ویژه کتیبه‌ها، می‌توان برخی از بناهای تاریخی مهم ساخته شده به دست ملوک این خاندان را در دوره ایلخانی شناسایی کرد که البته عمدتاً شامل مقابر و امامزاده‌ها است. در مقاله نخست به نقش فخرالدین حسن دوم در بازسازی ری و ساخت شهر سلطانیه اشاره کردیم؛ و نیز اشاره کردیم که برج علاءالدوله ورامین، از برج ـ مقبره‌های مهم دوره ایلخانی، به دستور وی، به عنوان مقبره پدرش علاءالدین مرتضی (درگذشته 675ق) در سال 688ق ساخته شده است.
اثر معماری مهم دیگری که در زمان نگارش مقاله نخست، از آن غفلت ورزیده بودیم و به آن اشاره نکرده بودیم، بقعه امامزاده یحیی در ورامین است که کتیبه‌ها و تزئینات گچ‌بری و کاشی‌کاری داخل بنا، از آثار هنری بسیار ارزشمند دوره ایلخانی به شمار می‌آید. امروزه محراب کاشی لعاب‌دار بسیار فاخرِ امامزاده، در مجموعه‌ای خصوصی در هاوایی، و لوح مزار کاشی روی قبر امامزاده نیز در موزه آرمیتاژ در سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.
با استناد به کتیبه دورتادور بنا در داخل حرم امامزاده، ساخت بنا به دست ملک فخرالدین حسن [دوم] فرزند علاءالدین مرتضی، در محرم سال 707ق ساخته شده است. (در این کتیبه، از وی به عنوان «ابومحمد الحسن بن المرتضی بن الحسن بن محمد بن الحسن بن ابی‌زید» یاد شده است.) البته با توجه به اینکه تواریخ ثبت شده روی کاشی‌های دیوار و محراب بقعه، سال‌های 661 تا 663 را نشان می‌دهد، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که ساختمان اولیه بقعه در زمان اسلاف فخرالدین حسن دوم به وجود آمده و او تزئینات جدیدی را به بنا افزوده است.
همچنین در کتیبه گچ‌بری بقعه امامزاده عبدالله روستای کودزرِ اراک که از دیگر نمونه‌های ارزشمند تزئینات گچ‌بری سده ششم یا هفتم به شمار می‌آید، از «امیر فخرالدین علوی» به عنوان بانی بنا یاد شده است که اگرچه فاقد تاریخ است، اما شاید بتوان حدس زد که وی، فخرالدین حسن اول، پدر علاءالدین مرتضی باشد. احتمالاً با جستجو و بررسی بیشتر در میان شواهد هنری و معماری، بتوان آثار دیگری را نیز شناسایی کرد که به دست ملوک علوی ری و ورامین ساخته شده باشد.