در میان آثاری که در تاریخِ تمدن اسلامی در موضوع بیبلیوگرافی (کتابشناسی) نگاشته شده، دو اثر از اهمیت ویژه و استثنایی برخوردار است. اثر نخست، الفهرست ابن ندیم (د 385ق) است که مهم‌ترین منبع تاریخی برای شناخت متون پدید آمده در چند سده نخست اسلامی به شمار می‌آید. اثر دوم، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، اثر مصطفی بن عبدالله، معروف به کاتب چلبی یا حاجی خلیفه (د 1067ق)، مورخ، جغرافیدان و کتابشناس مشهور دوره عثمانی است.
کشف الظنون جامع‌ترین اثر نگاشته شده در نوع خود تا زمان مؤلف آن است که در آن، عناوین حدود 15.000 کتاب و رساله از نزدیک به حدود 9.500 نویسنده، از سده‌های نخست اسلامی تا سده یازدهم هجری، گردآوری شده است. نظر به اهمیت این اثر، مؤلفان پس از حاجی خلیفه توجهی خاصی به آن نشان داده و چندین ذیل و تکمله برای آن نوشته‌اند که مشهورترین آنها ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون اثر اسماعیل پاشا بغدادی (د 1339ق) است.
یکی از ذیل‌های کمتر شناخته شده کشف الظنون، تذییل و استدراکی است که محمد بن محمد خانجیج (خانجی‌زاده) بوسنوی (1906-1944م)، از علمای اهل بوسنی و مدیر کتابخانه غازی خسرو بیگ شهر سارایوو نگاشته است. خانجی که در جوانی برای تحصیل علوم دینی در دانشگاه الازهر به مصر سفر کرده بود، نگارش این اثر را در زمان حضور خود در قاهره در سال 1346ق / 1927م آغاز کرده و جلد نخست آن را در سال 1350ق / 1931م (یک سال پس از بازگشت به سارایوو) به پایان برده است.
از تذییل خانجی بر کشف الظنون، تنها یک نسخه خطی به خط مؤلف آن در کتابخانه غازی خسرو بیگ وجود دارد که جلد نخست آن به تازگی برای نخستین بار به کوشش آقای دکتر علی‌اکبر ضیائی، ریاست محترم پژوهشکده حج و زیارت، تصحیح و از سوی انتشارات بین‌المللی امین (تهران، 1399) منتشر شده است. گفتنی است این ذیل در واقع بخش دوم کتابی به عنوان مجمع البحار فی تاریخ العلوم والأسفار است که بخش اول آن نیز پیش‌تر به تصحیح آقای دکتر ضیائی منتشر شده است.
خانجی در این کتاب، فهرستی از عناوین 4180 اثر را که از چشم حاجی خلیفه پنهان مانده یا پس از وی تا زمان خود منتشر شده، بدون ترتیب الفبایی منتشر کرده و برای بیشتر این آثار نیز توضیح مختصری ارائه داده است. گویا متن کتاب در صورت کنونی آن مسوده مؤلف بوده و او قصد داشته که بعداً آن را به ترتیب الفبایی تنظیم کند، اما مرگ نابهنگام خانجی در 38 سالگی در جریان یک عمل جراحی ساده در بیمارستان، اجازه این کار را از وی گرفته است.
مؤلف همچنین در لابه‌لای فهرست عناوین آثار، گاه به صورت معترضه به مباحثی در ارتباط با علوم اسلامی همچون حدیث، تصوف، انساب و ... پرداخته و گاه برخی از آثار کهن (همچون موطأ مالک بن انس و مسند احمد بن حنبل) را به طور تفصیلی معرفی کرده است. او همچنین گاه فهرست کاملی از تألیفات برخی از علما (همچون ابن طولون صالحی دمشقی، عبدالغنی نابلسی و مصطفی بکری صِدّیقی) به دست داده است. این کتاب همچنین از منظر توجه مؤلف آن به ثبت آثار فرق و مذاهب اسلامی و فرق نوپدید همچون قادیانیه و بهائیت، اهمیت دارد.
کشف الظنون جامع‌ترین اثر نگاشته شده در نوع خود تا زمان مؤلف آن است که در آن، عناوین حدود 15.000 کتاب و رساله از نزدیک به حدود 9.500 نویسنده، از سده‌های نخست اسلامی تا سده یازدهم هجری، گردآوری شده است. نظر به اهمیت این اثر، مؤلفان پس از حاجی خلیفه توجهی خاصی به آن نشان داده و چندین ذیل و تکمله برای آن نوشته‌اند که مشهورترین آنها ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون اثر اسماعیل پاشا بغدادی (د 1339ق) است.
یکی از ذیل‌های کمتر شناخته شده کشف الظنون، تذییل و استدراکی است که محمد بن محمد خانجیج (خانجی‌زاده) بوسنوی (1906-1944م)، از علمای اهل بوسنی و مدیر کتابخانه غازی خسرو بیگ شهر سارایوو نگاشته است. خانجی که در جوانی برای تحصیل علوم دینی در دانشگاه الازهر به مصر سفر کرده بود، نگارش این اثر را در زمان حضور خود در قاهره در سال 1346ق / 1927م آغاز کرده و جلد نخست آن را در سال 1350ق / 1931م (یک سال پس از بازگشت به سارایوو) به پایان برده است.
از تذییل خانجی بر کشف الظنون، تنها یک نسخه خطی به خط مؤلف آن در کتابخانه غازی خسرو بیگ وجود دارد که جلد نخست آن به تازگی برای نخستین بار به کوشش آقای دکتر علی‌اکبر ضیائی، ریاست محترم پژوهشکده حج و زیارت، تصحیح و از سوی انتشارات بین‌المللی امین (تهران، 1399) منتشر شده است. گفتنی است این ذیل در واقع بخش دوم کتابی به عنوان مجمع البحار فی تاریخ العلوم والأسفار است که بخش اول آن نیز پیش‌تر به تصحیح آقای دکتر ضیائی منتشر شده است.
خانجی در این کتاب، فهرستی از عناوین 4180 اثر را که از چشم حاجی خلیفه پنهان مانده یا پس از وی تا زمان خود منتشر شده، بدون ترتیب الفبایی منتشر کرده و برای بیشتر این آثار نیز توضیح مختصری ارائه داده است. گویا متن کتاب در صورت کنونی آن مسوده مؤلف بوده و او قصد داشته که بعداً آن را به ترتیب الفبایی تنظیم کند، اما مرگ نابهنگام خانجی در 38 سالگی در جریان یک عمل جراحی ساده در بیمارستان، اجازه این کار را از وی گرفته است.
مؤلف همچنین در لابه‌لای فهرست عناوین آثار، گاه به صورت معترضه به مباحثی در ارتباط با علوم اسلامی همچون حدیث، تصوف، انساب و ... پرداخته و گاه برخی از آثار کهن (همچون موطأ مالک بن انس و مسند احمد بن حنبل) را به طور تفصیلی معرفی کرده است. او همچنین گاه فهرست کاملی از تألیفات برخی از علما (همچون ابن طولون صالحی دمشقی، عبدالغنی نابلسی و مصطفی بکری صِدّیقی) به دست داده است. این کتاب همچنین از منظر توجه مؤلف آن به ثبت آثار فرق و مذاهب اسلامی و فرق نوپدید همچون قادیانیه و بهائیت، اهمیت دارد.
پنجشنبه ۶ شهريور ۱۳۹۹ ساعت ۱۲:۰۵
