مسئله محل دفن حضرت زینب کبری، موضوع مجادله و مناقشه بسیاری از پژوهشگران در چند دهه اخیر بوده و هر یک، به فراخور مطالعات خود، یکی از دو مزار منسوب به ایشان در دمشق یا قاهره و گاه قبرستان بقیع مدینه را به عنوان محل دفن ایشان ترجیح داده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد بیشتر این پژوهشگران به علت عدم استقصای جامع متون و شواهد تاریخی موجود در این زمینه، موفق به نتیجه‌گیری دقیقی در این باره نشده‌اند.
یکی از مدارک کمتر مورد توجهِ پژوهشگران، کتیبه کهن به خط کوفی روی قبر حضرت زینب در شام است. اطلاع بیشتر پژوهشگران از وجود این کتیبه، مرهون انتشار تصویر آن در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد تألیف سید محمد کاظم قزوینی است؛ در حالی‌که پیش از وی، تصویر این کتیبه را میرزا علی‌خان امین‌الدوله ترسیم و ضمیمه سفرنامه خود کرده و مرحوم قزوینی، آن را از روی چاپ نخست سفرنامه امین‌الدوله (ص۳۴۱)، بدون اشاره به آن، در کتاب خود بازنشر کرده.
ترسیم امین‌الدوله از لوح مزار، هرچند نه به طور ۱۰۰%، اما تا حد زیادی شکل واقعی کتیبه را بازتاب می‌دهد. با مقایسه این تصویر با دیگر کتیبه‌ها و لوح مزارهای کوفی باقی‌مانده در دمشق و نیز با توجه به شواهد تاریخی دیگر، نگارنده قدمت این کتیبه را از سده ششم هجری تشخیص داده است. متن کتیبه در هفت سطر، عیناً به شرح زیر خوانده می‌شود:
[۱] هذا قبر زینب الصغری
[۲] المکناة بأمّ کلثوم ابنت
[۳] علیّ بن ابی‌طالب أمّها فا
[۴] طمة البتول سیّدة نساء
[۵] العالمین ابنت سیّد المر
[۶] سَلین محمّد خاتم النبیّین
[۷] صلّی الله علیه وسلّم
چنانکه می‌بینیم، این کتیبه، صاحب مزار را «زینب صغری» مکنی به «ام‌کلثوم» فرزند امام علی (ع) از حضرت زهرا (س) معرفی می‌کند. این معرفی، کاملاً منطبق بر توصیف‌های مورخان و جهانگردان سده ششم است که صاحب مزار را، یا مانند ابن عساکر و هروی: ام‌کلثوم، و یا مانند ابن جبیر: ام‌کلثوم زینب صغری دختر امام علی (ع) معرفی کرده‌اند.
نکته دیگر آنکه، با مقایسه متن کتیبه با سخن شیخ مفید، در جایی که از فرزندان امام علی از حضرت زهرا یاد می‌کند: «الحسن والحسین وزینب الکبری وزینب الصغری المکنّاة أم کلثوم، امهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سید المرسلین محمد خاتم النبیّین صلّی الله علیه وآله»، می‌توان پی برد که عبارت روی قبر با تغییر اندکی، از کتاب ارشاد شیخ مفید اقتباس شده.
با در نظر گرفتن اینکه ابن عساکر به ساخت مسجد (و مزار) روی قبر در زمان خود (سده ششم) ـ احتمالاً به دست شخص شیعه مذهبی از جامعه شیعه حلب ـ اشاره کرده است، می‌توان گفت که این کتیبه نیز در زمان ساخت همان مسجد تولید و روی قبر نصب شده و عبارت روی آن، که مورخان سده ششم آن را در آثار خود بازتاب داده‌اند، در واقع باور و نگاه شیعیان آن دوره به مزار زینبیه شام را نشان می‌دهد.
صرف‌نظر از ابهامات مربوط به زندگی امّ‌کلثوم دختر امام علی (ع) و سرنوشت و زمان و مکان درگذشت وی، نظر به اینکه مزار منسوب به زینب در قاهره، به گواهی ابن عین‌الفضلاء در کتاب مصباح الدیاجی، ظاهراً در سده هشتم بر مبنای رؤیا شکل گرفته و در هیچ یک از منابع تاریخی پیش از سده هشتم اشاره‌ای به آن دیده نمی‌شود، می‌توان گفت مزار زینبیه شام، لااقل به عنوان قبر منسوب به امّ‌کلثوم زینب صغری، از قدمت و اصالت تاریخی بیشتری از مزار قاهره برخوردار است.
یکی از مدارک کمتر مورد توجهِ پژوهشگران، کتیبه کهن به خط کوفی روی قبر حضرت زینب در شام است. اطلاع بیشتر پژوهشگران از وجود این کتیبه، مرهون انتشار تصویر آن در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد تألیف سید محمد کاظم قزوینی است؛ در حالی‌که پیش از وی، تصویر این کتیبه را میرزا علی‌خان امین‌الدوله ترسیم و ضمیمه سفرنامه خود کرده و مرحوم قزوینی، آن را از روی چاپ نخست سفرنامه امین‌الدوله (ص۳۴۱)، بدون اشاره به آن، در کتاب خود بازنشر کرده.
ترسیم امین‌الدوله از لوح مزار، هرچند نه به طور ۱۰۰%، اما تا حد زیادی شکل واقعی کتیبه را بازتاب می‌دهد. با مقایسه این تصویر با دیگر کتیبه‌ها و لوح مزارهای کوفی باقی‌مانده در دمشق و نیز با توجه به شواهد تاریخی دیگر، نگارنده قدمت این کتیبه را از سده ششم هجری تشخیص داده است. متن کتیبه در هفت سطر، عیناً به شرح زیر خوانده می‌شود:
[۱] هذا قبر زینب الصغری
[۲] المکناة بأمّ کلثوم ابنت
[۳] علیّ بن ابی‌طالب أمّها فا
[۴] طمة البتول سیّدة نساء
[۵] العالمین ابنت سیّد المر
[۶] سَلین محمّد خاتم النبیّین
[۷] صلّی الله علیه وسلّم
چنانکه می‌بینیم، این کتیبه، صاحب مزار را «زینب صغری» مکنی به «ام‌کلثوم» فرزند امام علی (ع) از حضرت زهرا (س) معرفی می‌کند. این معرفی، کاملاً منطبق بر توصیف‌های مورخان و جهانگردان سده ششم است که صاحب مزار را، یا مانند ابن عساکر و هروی: ام‌کلثوم، و یا مانند ابن جبیر: ام‌کلثوم زینب صغری دختر امام علی (ع) معرفی کرده‌اند.
نکته دیگر آنکه، با مقایسه متن کتیبه با سخن شیخ مفید، در جایی که از فرزندان امام علی از حضرت زهرا یاد می‌کند: «الحسن والحسین وزینب الکبری وزینب الصغری المکنّاة أم کلثوم، امهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سید المرسلین محمد خاتم النبیّین صلّی الله علیه وآله»، می‌توان پی برد که عبارت روی قبر با تغییر اندکی، از کتاب ارشاد شیخ مفید اقتباس شده.
با در نظر گرفتن اینکه ابن عساکر به ساخت مسجد (و مزار) روی قبر در زمان خود (سده ششم) ـ احتمالاً به دست شخص شیعه مذهبی از جامعه شیعه حلب ـ اشاره کرده است، می‌توان گفت که این کتیبه نیز در زمان ساخت همان مسجد تولید و روی قبر نصب شده و عبارت روی آن، که مورخان سده ششم آن را در آثار خود بازتاب داده‌اند، در واقع باور و نگاه شیعیان آن دوره به مزار زینبیه شام را نشان می‌دهد.
صرف‌نظر از ابهامات مربوط به زندگی امّ‌کلثوم دختر امام علی (ع) و سرنوشت و زمان و مکان درگذشت وی، نظر به اینکه مزار منسوب به زینب در قاهره، به گواهی ابن عین‌الفضلاء در کتاب مصباح الدیاجی، ظاهراً در سده هشتم بر مبنای رؤیا شکل گرفته و در هیچ یک از منابع تاریخی پیش از سده هشتم اشاره‌ای به آن دیده نمی‌شود، می‌توان گفت مزار زینبیه شام، لااقل به عنوان قبر منسوب به امّ‌کلثوم زینب صغری، از قدمت و اصالت تاریخی بیشتری از مزار قاهره برخوردار است.
چهارشنبه ۱۱ فروردين ۱۴۰۰ ساعت ۹:۰۴
