در کتابخانه دولتی برلین، نسخه‌ای خطی از یک متن جغرافیایی فارسی به شماره Ms.or.3177 نگهداری می‌شود که در سایت کتابخانه برلین با عنوان «جغرافیای واقدی (؟)»، با قید علامت سؤال ـ که تردید در عنوان کتاب را نشان می‌دهد ـ معرفی شده است. ویژگی‌های ظاهری این نسخه به وضوح تعلّق آن را به حوزه شبه قاره نشان می‌دهد و از نظر هنری، نسخه‌ای نفیس و ارزشمند به شمار می‌آید. نسخه دارای 449 برگ و هر صفحه آن دارای هفت سطر و جدول‌کشی شده است. جلد نسخه از بیرون و درون آن لاکی و دارای نقاشی گل و بوته به سبک کشمیری است.
از میان صفحات نسخه، چهارده صفحه آن حاوی نقشه‌های جغرافیایی زیبا با رنگ‌های متنوّع، به سبک نقشه‌های موجود در نسخه‌های خطی مسالک و ممالک اصطخری است. موضوع نقشه‌های این نسخه عبارت‌اند از: دیار جزیره (برگ 15پ)، دریای محیط و دیار افریقیه و مغرب و اندلس (برگ 16ر)، دیار مصر (41پ)، خوزستان (118پ)، دیار کرمان (211ر)، بلاد سند و هند (230پ)، عراق عجم (269پ)، دیار طبرستان و دیلمان (284ر)، دریای خزر (302پ)، خراسان (367پ و 368ر) و ماوراء النهر (421پ و 422ر).
در بسیاری از صفحات نسخه، جای برخی از کلمات خالی، و صفحاتی از نسخه نیز به طور کامل سفید است که نشان می‌دهد نسخه اصلی دارای افتادگی‌ها یا پوسیدگی‌هایی بوده که خوانش کلماتی از آن را سخت و ناممکن ساخته است. بسیاری از اعلام و اماکن جغرافیایی به شنگرف کتابت شده است. پیش از آغاز متن کتاب (برگ 8پ)، دیباچه‌ای در برگ‌های 2پ تا 7پ وجود دارد که از سوی کاتب، به متن اصلی افزوده شده است. صفحه آغازین دیباچه و صفحه نخست متن کتاب، با دو سرلوح و کتیبه مذهّب و مرصّع زینت یافته است. متن دیباچه را به شرح زیر بازخوانی کرده‌ایم:
«صد شکر و هزار سپاس به جان آفرینِ جنّ و ناس که این کتاب مملو از زواهرِ آثارِ غرایب و مشحون از جواهرِ اخبارِ عجایب در عهد امان‌مهد، خسرو گیتی‌ستان، داورِ دارا دربان، معدلت‌شعارِ سخاوت‌دثار، مهراجه ده‌راج «مهاراجه صاحب مهاراجه رنبر سینگ صاحب بهادر» ـ خلّد ملکه وشوکته وضاعف اجلاله وحشمته ـ حسب فرمایش بندگان جناب مستطاب معلّی القاب رفعت و عوالی مرتبت مناعت و ابهّت منزلت، مختار جزو [و] کل سلطنت جزورس(؟) مملکت محروسه و محفوظه و مقبوضه به دیانت مدارا الهام فیض‌بخشِ فیض‌سرشتِ فیض‌انجامِ حاجت‌برار خلایق از خواص و عوام «دیوان صاحب دیوان کرپارام صاحب بهادر» ـ زادَ مَجدُه و دامَ اعتِلاهُ ـ از اصل نسخه[ای] که از نوشتن آن تا تاریخ حال، نهصد و یک سال گذشته بود و یقین آن است که اصل نسخه در خزائن پادشاهان عظیم‌الشان مانده بود، و ظاهر چنان می‌شود که تألیف اول این کتاب، سلطان‌العلماء سند المخبرین «امام واقدی» ـ علیه الرحمة ـ نموده است و نقل از کتب یونانیان و از هر زبان و ملّت کرده است، بعده «فضلِ رشیدِ وزیر» ترجمه آن را از زبان عربی به فارسی اصل نموده، والله اعلم بالصواب.
و شیخ الاسلام علامة الزمان مولوی خیرالدین در اوقاتی که از جانب سرکار گردون مدار، والی لاهور به خدمت نبیله و منصب جلیله صدر الصدور اولکاء پیشاور ممتاز و سرافراز بود، به هزار سعی [و] تلاش اصل این کتاب را از غزنین که پای‌تخت سلطان السلاطین سلطان محمود غزنوی است، بعد صرف اموال بسیار به دست آورد.
و چون غرض اصلی و محط بالفایده از تسطیر و علّت غائیه از تحریر این کتاب، رضامندی طبع مقدّس و خوشنودی خاطر عاطر جناب مستطاب والا القاب صاحبِ عالیشأن افلاطونِ عنوان ارسطویِ زمان جناب کوپر صاحب بهادر، کمشنر قسمت لاهور ـ ضاعف قدره ـ است، امید محکم و رجای مستحکم چنان دارم که البته خورسند و خوشنود خواهند گشت که این فقیر حقیر مولوی خیرالدین در تحقیق و به دست آوردن هر لفظ از اصل نسخه چقدر محنت و مشقّت کشیده؛ ع:
وَقَد وَقَعَ هنا فی شهور سنة 1281 هجری و سنة 1921 هندی و سنة 1863 عیسوی.»
محمد بن عمر واقدی (د. 207ق)، مورّخ و سیره‌نویس برجسته سده دوم هجری است که اثر مشهور وی «المغازی»، از مهم‌ترین منابع تاریخی کهن در سیره رسول خدا (ص) به شمار می‌آید. آثار دیگری نیز عمدتاً در موضوع فتوحات صدر اسلام همچون فتوح الشام و فتوح الجزیرة والخابور ودیاربکر والعراق به واقدی منسوب است که در انتساب این آثار به وی تردید وجود دارد. اما هیچ گاه اثری در جغرافیا به وی نسبت داده نشده است و نگارش متون جغرافیایی با مشخّصات و ویژگی‌هایی که در این نسخه با آن روبه‌رو هستیم، تقریباً حدود یک سده پس از دوره حیات واقدی آغاز گشته و از این‌رو انتساب این متن به وی قابل پذیرش نیست.
چنانکه از دیباچه این نسخه برمی‌آید، آن را شخصی به نام مولوی خیرالدین، از روی نسخه کهن‌تری کتابت کرده است که به ادعای وی، اصل عربی آن از تألیفات امام واقدی بوده و بعداً «فضلِ رشیدِ وزیر»، یا در واقع خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی (د. 717ق)، آن را به فارسی برگردانده است. همچنین در این دیباچه ادعا شده که تاریخ تألیف یا کتابت نسخه اصل، 901 سال پیش از تاریخ نسخه حاضر بوده است که اگر این رقم را از تاریخ کتابت نسخه (1281) کسر کنیم، سال 380 به دست می‌آید و بر فرض درستی تعلّق اصل عربی این متن به این تاریخ، انتساب آن به واقدی نقض می‌گردد.
بررسی و مطالعه متن این نسخه تردیدی به‌جا نمی‌گذارد که متن پیش‌رو، نسخه‌ای از ترجمه فارسی کتاب مسالک الممالک، اثر ابو اسحاق ابراهیم بن محمّد فارسی معروف به اصطخری (د. 346ق) است که از مهم‌ترین متون جغرافیایی اسلامی به شمار می‌آید؛ کما اینکه نقشه‌های جغرافیایی این نسخه نیز کاملاً به سبک نقشه‌های سایر نسخه‌های خطی همین اثر ترسیم شده است.
می‌دانیم از مسالک و ممالک لااقل دو ترجمه فارسی وجود دارد که هر دو به کوشش زنده‌یاد استاد ایرج افشار (د. 1389ش) تصحیح و منتشر شده است. یکی از دو ترجمه فارسی این کتاب که از آن تنها یک نسخه خطی در کتابخانه بادلیان در دانشگاه آکسفورد شناخته شده، ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری است که آن را به درخواست سلطان مجاهدالدین قزان بن امیر توکلتمور انجام داده است. ¹ اصطخری (1373)، ممالک و مسالک، ص2. این ترجمه به کوشش مرحوم افشار، با عنوان ممالک و مسالک منتشر شده است. ² تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
اما ترجمه دیگر که رایج‌تر است و از آن نسخه‌های متعدّدی وجود دارد، ترجمه‌ای است که به کوشش استاد افشار، با عنوان مسالک و ممالک منتشر شده است. ³ تهران: بنیاد ترجمه و نشر کتاب، 1340. چنانکه مرحوم افشار در مقدمه تصحیح خود اشاره کرده، این ترجمه در یکی از نسخه‌های خطی آن به خواجه نصیرالدین طوسی (د. 672ق)، و در نسخه دیگری به ابن ساوجی (زنده در 732ق) منسوب گشته است. در حالی‌که شیوه نثر کهن کتاب، تعلّق آن را به سده پنجم یا ششم هجری می‌رساند. ⁴ اصطخری (1340)، مسالک و ممالک، ص13 (مقدمه تصحیح). نسخه حاضر، منطبق بر همین ترجمه از مسالک و ممالک است.
مقایسه متن نسخه حاضر با متن چاپی ترجمه مسالک و ممالک، نشان‌دهنده وجود افتادگی‌ها و جابه‌جایی‌های متعدّد در متن آن است. در این نسخه، متن کتاب از «ذکر مسافت دیار جزیره» (برگ 9ر ـ 12پ) تا «ملاطیه و ثغر» آغاز می‌شود. ⁵ اصطخری، همان چاپ (1340)، ص76-77. سپس در ادامه، تقریباً به مقدار دو صفحه از متن نسخه (دو سطر پایانی برگ 12پ تا نیمه برگ 13پ)، بخشی از مطالب پایانی فصل «بحر روم» نقل شده ⁶ همان، ص73-74. ، و در ادامه نیز (تا پایان برگ 14پ)، بخش آغازین «دیار جزیره» آمده است. ⁷ همان، ص75. به همین ترتیب متن نسخه در بخش‌های دیگری از آن نیز بسیار آشفته است.
واضح است که کاتب و ناسخ این نسخه، شناختی از متن نداشته و احتمالاً نسخه اصل وی نیز فاقد عنوان و نام مؤلف کتاب بوده است. از این‌رو، صرفاً از روی حدس و گمان خود، اصل نگارش عربی آن را به واقدی، و ترجمه فارسی آن را به خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نسبت داده است.
همچنین به نظر می‌رسد که نسخه‌ای که این نسخه از روی آن استنساخ شده، حاوی افتادگی‌هایی در متن و جابه‌جایی‌های متعدّدی در صفحات آن بوده که متن کتاب را در این نسخه بر هم زده است. از این‌رو، این نسخه از مسالک و ممالک، هرچند ممکن است از نظر هنری نسخه‌ای ارزشمند به شمار آید، اما از نظر متن، نسخه‌ای کم‌ارزش به نظر می‌رسد.

صفحه آغازین دیباچه نسخه (برگ 2پ)

صفحه پایانی دیباچه نسخه (برگ 7پ)

نقشه دیار کرمان (برگ 211ر)

نقشه عراق عجم (برگ 269پ)

* عکس بالای صفحه: نقشه دیار طبرستان و دیلمان (برگ 284ر)