حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد بن حسن همدانی (488-569ق)، محدّث، مُقری و نحوی مشهور سده ششم، که در منابع تاریخی عمدتاً با نام «ابوالعلاء عطّار همدانی» شناخته می‌شود، از مفاخر و رجال علمی برجسته همدان است که قدر و جایگاه وی نزد عموم ما ایرانیان و حتی مردم همدان ناشناخته مانده است.
شاید مدخل «ابوالعلاء همدانی» به قلم استاد احمد پاکتچی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج6، ص25-27) را بتوان بهترین نوشته علمی درباره وی به زبان فارسی به شمار آورد. (جستجوی نگارنده این سطور برای یافتن حتی یک پایان‌نامه درباره وی در سایت IranDoc یا یک مقاله فارسی درباره وی در سایت noormags یا گوگل، نتیجه‌ای به دنبال نداشت!)
برای نشان دادن اهمیت و جایگاه علمی و محبوبیت وی در زمان خود، شاید اشاره به همین نکته کافی باشد که پیروان مذاهب فقهی و کلامی مختلف اسلامی، از حنبلی و شافعی و شیعه، وی را از مذهب خود دانسته‌اند. (از میان نویسندگان شیعه، منتجب‌الدین رازی که معاصر ابوالعلاء عطار بوده، در فهرست خود از وی به عنوان شیعه یاد کرده است.)
نویسندگانِ اهل سنّت، در تمجید و تعریف از جایگاه علمی وی بسیار مبالغه کرده و در باب صفات و فضیلت‌های اخلاقی وی حکایت‌های فراوانی نقل کرده‌اند. از شاگردش عبدالقادر رُهّاوی نقل شده است که ابن عساکر دمشقی ـ مورخ و محدّث مشهور ـ درباره شخصی که برای کسب حدیث به سفر رفته بود، گفته بود: اگر از سفر بازگردد و حافظ ابوالعلاء را ندیده باشد، سفرش بیهوده است!
رُهّاوی همچنین از یکی از مشایخ خود نقل کرده است که حافظ ابوالعلاء را در بغداد دیدم که در مسجدی از مساجد بغداد، ایستاده می‌نوشت؛ زیرا ارتفاع چراغ بالا بود. او در ادامه می‌گوید: سپس خداوند وی را بلندآوازه گردانید و جایگاه رفیعی نزد پادشاهان و اهل مناصب دنیوی و علمی و عوام مردم پیدا کرد؛ تا جایی‌که در همدان هر گاه از جایی عبور می‌کرد، همه مردم، حتی کودکان و یهود، به احترامش از جا برمی‌خاستند. ... هیچ کس به قصد کمک و کار خیر به نزد وی نمی‌آمد، مگر آنکه او از مال و توان خود به آن شخص کمک می‌کرد؛ و هیچ گاه از اموال ظالمان نمی‌خورد و از آنان [تدریس در] مدرسه و رباط را نمی‌پذیرفت؛ و تنها در خانه خود درس می‌داد و ما در مسجدش اقامت می‌کردیم. نیمی از روزش را به تدریس حدیث، و نیم دیگر آن را به تدریس قرآن و علم اختصاص داده بود. از پادشاهان بیم نداشت، و «لا یأخذه فی الله لومة لائم» (در راه خدا، ملامت هیچ ملامتگری در وی اثر نمی‌کرد).
مزار ابوالعلاء عطار در گذشته جزو مهم‌ترین زیارتگاه‌های همدان بوده؛ چنانکه حمدالله مستوفی در نزهة القلوب، در شمار مهم‌ترین مزارات این شهر، تنها از سه مزار بابا طاهر، عین‌القضات و ابوالعلاء عطار یاد کرده است. برخی مزار وی را منطبق بر برج قربان همدان دانسته‌اند؛ اما درستی این دیدگاه به اثبات نرسیده است.
شاید مدخل «ابوالعلاء همدانی» به قلم استاد احمد پاکتچی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج6، ص25-27) را بتوان بهترین نوشته علمی درباره وی به زبان فارسی به شمار آورد. (جستجوی نگارنده این سطور برای یافتن حتی یک پایان‌نامه درباره وی در سایت IranDoc یا یک مقاله فارسی درباره وی در سایت noormags یا گوگل، نتیجه‌ای به دنبال نداشت!)
برای نشان دادن اهمیت و جایگاه علمی و محبوبیت وی در زمان خود، شاید اشاره به همین نکته کافی باشد که پیروان مذاهب فقهی و کلامی مختلف اسلامی، از حنبلی و شافعی و شیعه، وی را از مذهب خود دانسته‌اند. (از میان نویسندگان شیعه، منتجب‌الدین رازی که معاصر ابوالعلاء عطار بوده، در فهرست خود از وی به عنوان شیعه یاد کرده است.)
نویسندگانِ اهل سنّت، در تمجید و تعریف از جایگاه علمی وی بسیار مبالغه کرده و در باب صفات و فضیلت‌های اخلاقی وی حکایت‌های فراوانی نقل کرده‌اند. از شاگردش عبدالقادر رُهّاوی نقل شده است که ابن عساکر دمشقی ـ مورخ و محدّث مشهور ـ درباره شخصی که برای کسب حدیث به سفر رفته بود، گفته بود: اگر از سفر بازگردد و حافظ ابوالعلاء را ندیده باشد، سفرش بیهوده است!
رُهّاوی همچنین از یکی از مشایخ خود نقل کرده است که حافظ ابوالعلاء را در بغداد دیدم که در مسجدی از مساجد بغداد، ایستاده می‌نوشت؛ زیرا ارتفاع چراغ بالا بود. او در ادامه می‌گوید: سپس خداوند وی را بلندآوازه گردانید و جایگاه رفیعی نزد پادشاهان و اهل مناصب دنیوی و علمی و عوام مردم پیدا کرد؛ تا جایی‌که در همدان هر گاه از جایی عبور می‌کرد، همه مردم، حتی کودکان و یهود، به احترامش از جا برمی‌خاستند. ... هیچ کس به قصد کمک و کار خیر به نزد وی نمی‌آمد، مگر آنکه او از مال و توان خود به آن شخص کمک می‌کرد؛ و هیچ گاه از اموال ظالمان نمی‌خورد و از آنان [تدریس در] مدرسه و رباط را نمی‌پذیرفت؛ و تنها در خانه خود درس می‌داد و ما در مسجدش اقامت می‌کردیم. نیمی از روزش را به تدریس حدیث، و نیم دیگر آن را به تدریس قرآن و علم اختصاص داده بود. از پادشاهان بیم نداشت، و «لا یأخذه فی الله لومة لائم» (در راه خدا، ملامت هیچ ملامتگری در وی اثر نمی‌کرد).
مزار ابوالعلاء عطار در گذشته جزو مهم‌ترین زیارتگاه‌های همدان بوده؛ چنانکه حمدالله مستوفی در نزهة القلوب، در شمار مهم‌ترین مزارات این شهر، تنها از سه مزار بابا طاهر، عین‌القضات و ابوالعلاء عطار یاد کرده است. برخی مزار وی را منطبق بر برج قربان همدان دانسته‌اند؛ اما درستی این دیدگاه به اثبات نرسیده است.
دوشنبه ۶ تير ۱۴۰۱ ساعت ۱۱:۰۹
