درآمد
در برخی از متون تاریخی سده‌های میانی، از ساخت گنبدی روی قبر امیر مؤمنان علی (ع) به دستور هارون الرشید (خلافت: 170-193ق) سخن به میان آمده است؛ از این‌رو شماری از نویسندگان و تاریخ‌نگارانِ آستان مقدس علوی در سده اخیر، گنبد هارون را نخستین ساختمان روی قبر امام علی (ع) دانسته‌اند (ادامه مقاله). نگارنده در نوشتار پیش‌رو، ضمن بررسی پیشینه چنین دیدگاهی، گزارش‌های موجود در این زمینه را با رویکرد انتقادی واکاوی و بررسی کرده و با ارائه گزارش‌های تاریخی، روایتِ ساخت گنبد به دست هارون را بی‌اعتبار نشان داده است.
گفتنی است از میان نویسندگان و پژوهشگران این حوزه، تنها صلاح الفرطوسی در تک‌نگاری مفصّل خود درباره تاریخ حرم مطهّر علوی، روایت مورد نظر را با نگاه انتقادی بررسی کرده و در اعتبار تاریخی آن تشکیک نموده است؛ با این حال آن را به طور کامل رد نکرده و احتمال ساخت گنبد به دست هارون را وارد دانسته است (الفرطوسی، 2008م، ص115-127).

پیشینه روایت ساخت گنبد امام علی (ع) به دست هارون الرشید
در شماری از منابع تاریخی سده‌های میانی، روایت زیارت قبر امام علی (ع) از سوی هارون الرشید، که در آن زمان برای عموم پنهان و ناشناخته بوده، گزارش شده است. شیخ مفید (د 413ق) از نخستین کسانی است که این روایت را در کتاب ارشاد خود نقل کرده است (مفید، 1416ق، ج1، ص25-27). چکیده روایت چنین است:
روزی هارون به قصد شکار به ناحیه ثَویّه و غَرِیَّیْن (موقعیت نجف کنونی) رفته بود. آهویی از ترس او به زمینی بلند پناه برد که سگ‌ها و بازهای شکاری وارد آن نمی‌شدند. هارون از یکی از پیران بنی‌اسد درباره آن بلندی پرسید و او پاسخ داد که از پدران خود شنیده که آنجا قبر امام علی (ع) است. هارون وضو گرفت، آنجا نماز گزارد و پس از زیارت و تضرّع بازگشت.
در سده هفتم هجری، عبدالکریم بن طاووس (د 693ق) در کتاب مشهورش فرحة الغَریّ، همین روایت را به اسنادش به شیخ مفید نقل کرده است (ابن طاووس، 1431ق، ص266-270). همو در ادامه، به وجود تحریر دیگری از این روایت، با اسناد متفاوتی از اسناد شیخ مفید، اشاره کرده است که آن را صفی‌الدین محمد بن معدّ موسوی (د 620ق)، از فقهای شیعه، در یکی از کتب حدیث قدیمی دیده بود. این روایت افزوده‌ای دارد که در روایت شیخ مفید نیست و ابن طاووس نیز برای عدم تکرار روایت، صرفاً به نقل این افزوده بسنده کرده است (همو، ص270-271).
در هیچ یک از دو روایت فوق، به ساخت گنبد و ساختمان به دستور هارون اشاره نشده است و هر دو روایت، با گزارش زیارت قبر پایان می‌یابد. با این حال ابن طاووس پس از نقل دو روایت فوق، از قول ابن طحّال 1

ابن طحّال نام چند تن از اعضای یک خاندان ـ از محدّثان شیعه ـ است که در طول سده ششم، مجاور و ساکن حرم علوی بوده‌اند. نخستین و مشهورترین شخص شناخته شده از این خاندان، ابوعبدالله حسین بن احمد بن محمد بن علی بن طحّال مقدادی است که شاگرد ابوعلی حسن، فرزند شیخ طوسی بوده و با توجه به اسناد حدیثی، در نیمه اول سده ششم می‌زیسته است (طهرانی، 1430ق/2009م، ج3، ص73-74؛ درباره فرزندان و نوادگانش، ر.ک: همو، ج3، ص57، 60، 68 و 258). ابن طحّالِ یاد شده در بالا، باید فرزند همین شخص به نام حسن بن حسین باشد که صاحب فرحة الغریّ چند بار به همین نام (ابن طاووس، ص106، 141 و 314) و چند بار نیز صرفاً با تعبیر «ابن طحّال» (همو، ص273، 287 و 325) از وی نقل قول کرده و لااقل تا سال 587 زنده بوده است (همو، ص329؛ همچنین ر.ک: طهرانی، ج3، ص68).

ـ بدون استناد به منبعی دیگر ـ از ساخت قبر و گنبدی روی قبر امام علی (ع) به دست هارون سخن گفته است (همو، ص273-274). ابن طحّال در این نقل قول، قبر را کوچک‌تر از صورتِ قبر زمان خود (به ابعاد یک ذراع از هر طرف) و از آجر سفید رنگ و گنبد را از خشت و گِل قرمز رنگ توصیف کرده است که بالای آن خُمره‌ای سبز رنگ وجود داشت. به گفته او، این خمره 2

در متن خبر، کلمه «جرّه» به‌کار رفته که معادل «خُمره» در زبان فارسی است.

تا زمان وی در خزانه حرم علوی نگهداری می‌شد.
به‌نظر می‌رسد نقلِ قول ابن طاووس از ابن طحّال، قدیمی‌ترین گزارش درباره ساخت گنبدِ روی قبر امیر مؤمنان علی (ع) به دست هارون است و نویسندگانِ پس از وی، این دیدگاه را رواج داده‌اند. از جمله حسن بن محمد دیلمی (سده هشتم هجری) در ارشاد القلوب خود، تحریر مختصری از گزارش زیارت قبر امام علی (ع) از سوی هارون را به طریق مرسل از «عبدالله بن حازم» ـ راوی روایت ـ نقل کرده و در پایان افزوده است که به دستور هارون، گنبدی با چهار ورودی (که می‌تواند تداعی‌کننده چهارطاقی باشد) روی قبر امام (ع) ساخته شد (دیلمی، 1417ق، ج2، ص341-342).
حمدالله مستوفی (د ح 750ق) نیز گزارشی مختصر از همین روایت آورده است؛ با این تفاوت که هارون هنگام آگاهی از محل قبر امام علی (ع) «امر کرد زمین را کاویدند، حضرت را خفته و زخم رسیده یافتند، گور او را ظاهر کردند و مردم بر آنجا مجاور شدند.» در این روایت اشاره صریحی به ساخت گنبد نشده؛ اما تاریخ حادثه سال 175 قمری ثبت شده است (مستوفی، 1381، ص71). همچنین ابن عنبه (د 828ق)، نسب‌شناس مشهور، همین روایت را نقل کرده و آشکار شدن محل قبر امام علی (ع) را در زمان هارون دانسته و به ساخت گنبد به دستور وی اشاره کرده است (ابن عنبه، 1425ق، ص70-71).
از میان نویسندگان معاصر، مرحوم شیخ محمد سماوی (د 1370ق) در ارجوزه خود عنوان الشرف فی وَشی النجف ـ که در تاریخچه آستان علوی سروده ـ به ساخت گنبد به دستور هارون اشاره کرده (سماوی، 1360ق/1941م، ص29). به پیروی از وی، برخی آثار نوشته شده در تاریخ آستان علوی، ساخت گنبد به دستور هارون را نخستین ساختمانِ روی قبر امام علی (ع) بیان کرده‌اند (از جمله: آل‌محبوبة، 1406ق/1986م، ج1، ص41؛ ماهر، بی‌تا، ص128؛ دایرةالمعارف تشیع، 1366، ج1، ص68-69).

گزارش‌های معارض در فرحة الغری ابن طاووس
از گزارش معارض، به ویژه دو گزارش در کرامات رؤیت شده از قبر شریف امام علی (ع) که خود ابن طاووس در فرحة الغَریّ نقل کرده است، چنین برمی‌آید که قبر تا مدت‌ها پس از هارون فاقد گنبد و ساختمان بوده است. این دو گزارش، منطبق بر اشاره‌های مورخان و نویسندگانی است که از ساختِ نخستین گنبد قبر امام علی (ع) به دستور داعیان زیدی علوی طبرستان سخن گفته‌اند (ادامه مقاله).
ابن طاووس نخستین گزارش را به اسناد خود، از ابن داوود قمی (د 368ق) نقل کرده و او از محمد بن تمّام کوفی، و او نیز از ابوالحسن علی بن حسن بن حجّاج شنیده است (ابن طاووس، ص300-301). این شخص باید منطبق بر یکی از راویان مذکور در رجال شیخ طوسی باشد که از وی در شمار کسانی که از ائمه (ع) روایت نکرده‌اند، نام برده و افزوده است که تلعکبری در سال 333ق در مسجد کوفه، نزد وی روایت شنیده است (طوسی، 1373، ص432).
خلاصه گزارش چنین است که سال 273ق، در یکی از مجالس محمد بن عمران بن حَجّاج (پسر عموی راوی) که جمعی از مشایخ اهل کوفه، از جمله عباس بن احمد عباسی، در آن حضور داشتند ـ و گویا همه اهل مجلس از شیعیان بودند ـ اسماعیل بن عیسی عبّاسی ـ که گویا مذهب مخالف داشت ـ وارد مجلس شد. با ورود او همه حاضران سکوت اختیار کردند؛ اما اسماعیل عباسی برایشان تأکید کرد که به ولایت همه ائمه (ع) اعتقاد دارد. سپس داستان تحول مذهب خود را چنین شرح داد که او به دستور عموی خود داوود عباسی، به همراه کارگرانی برای نبش قبر امام علی (ع) رفته بودند. پس از آنکه حفّاران شروع به کندن زمین محل قبر کردند، در عمق پنج ذرع به زمینی سخت رسیدند. زمانی‌که غلام حبشی با کلنگ شروع به ضربه زدن به زمین کرد، هر بار صدای شدیدی برمی‌خاست. با سومین ضربه وی، صدای بسیار شدیدی برخاست که غلام حبشی فریاد کشید و گوشت بدنش شروع به ریختن کرد. وی را نزد داوود عباسی بردند و او با مشاهده این وضعیت توبه کرد و از مذهب خود برگشت و دستور داد تا روی قبر، صندوقی نصب کنند (ابن طاووس، ص301-304).
یک نکته مهم درباره این گزارش آن است که در پایان آن، ابوالحسن ابن حجّاج تأکید کرده است که خود وی، این صندوق را، زمانی که حسن بن زید (حکومت: 250-270ق) هنوز دیواری روی قبر امام (ع) نساخته بود، دیده بود. بنابراین طبق این گزارش، تا زمان داوود عباسی، هنوز گنبد و ساختمانی روی قبر شریف وجود نداشته و او نخستین بار، دستور نصب صندوقی روی قبر را داده است. متأسفانه در سایر منابع تاریخی، اطلاعی درباره هویت داوود عباسی و زمان دقیق ولایت وی بر کوفه به دست نیامد.
گزارش دوم، کرامتی دیگر از قبر امام علی (ع) است که ابن طاووس به اسناد خود از محمد بن علی بن دُحَیم شیبانی (زنده در 351ق) نقل کرده است و در طریقِ آن، نام شریفْ ابن شجری دیده می‌شود. ابن دُحیم در آغازِ روایت، گزارش کرده است که او در کودکی، پس از سال 260، به همراه پدر و عموی خود و جمعی دیگر مخفیانه به زیارت قبر امیر مؤمنان (ع) می‌رفتند. در آن زمان، قبر ساده و اطرافش سنگ بود و هیچ ساختمانی روی آن وجود نداشت (همو، ص307-308).
به احتمال زیاد این دو گزارش از دو منبع مفقود کهن نقل شده‌اند؛ گزارش نخست احتمالاً از کتاب مفقودِ موضع قبر امیرالمؤمنین (ع) اثر ابن تمّام نقل شده است و گزارش دوم نیز شاید از یکی از آثار مفقود شریف ابوعبدالله محمد بن علی حسنی، معروف به ابن شجری (د 445ق) نقل شده است که می‌دانیم صاحب کتاب‌هایی درباره فضیلت و زیارت مکان‌های مقدس شیعه، از جمله کتاب فضل الکوفة و کتاب فضل زیارة الحسین (ع) بوده است (طهرانی، 1430ق/2009م، ج2، ص170-171). این مسئله، اعتبار دوچندانی به این دو گزارش ـ در مقایسه با گزارش نقل شده از ابن طحّال ـ می‌دهد.

واکاوی تاریخ ساخت نخستین گنبد آستان علوی در سایر منابع تاریخی
در برخی از منابع تاریخی کهن و متقدّم، گزارش‌های دیگری درباره نخستین گنبد روی قبر امام علی (ع) وجود دارد که با ادعای ساخت گنبد به دست هارون تعارض دارد و مؤید دو گزارش معارض آن در فرحة الغری ابن طاووس است. قدیمی‌ترین گزارش موجود، گزارش ابواسحاق صابی (د 384ق) مبنی بر ساخت گنبد روی قبر به دستور محمد بن زید داعی علوی (مقتول در 287ق) است (صابئ، 1977م، ص46-47) که در برخی منابع بعدی بازتاب یافته است (از جمله: خوارزمی، 1418ق، ج2، ص54).
همچنین ابن جوزی (د 597ق) از ابوالغنائم ابن نرسی (د. 510ق) نقل کرده است که در محل دفن امام علی (ع)، قبری وجود نداشت و زمینِ خالی بود تا اینکه محمد بن زید داعی، قبر را آشکار کرد (ج17، ص151). همین گزارش را نیز ابن طاووس به نقل از ابن جوزی، در فرحة الغری نقل کرده است (ص283-284). بنابراین در منابع تاریخی معتبر تا سده ششم هجری، اشاره‌ای به ساخت گنبد روی قبر امام (ع) به دست هارون نیست و نخستین بانی گنبد یا آشکار کننده قبر آن حضرت، محمد بن زید داعی علوی معرفی شده است.
ابن حوقل، در نیمه سده چهارم، در توصیف حرم امام علی (ع) نوشته است: «این مکان را ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان مشهور گردانید و برای آن حصار مستحکمی ایجاد کرد و روی قبر، گنبد عظیمی با ارکان مرتفع و درهایی از هر طرف ساخت.» (ابن حوقل، 1938م، ج1، ص240). این ساخت‌وساز با توجه به دوره امارت ابوالهیجاء، باید در حدفاصل سال‌های 293-301ق انجام شده باشد و منافاتی با این ندارد که محمد بن زید داعی، زودتر گنبدی روی قبر ساخته باشد. بر این اساس اشاره ابن حوقل می‌تواند ناظر به توسعه ساختمان حرم و باروی گرداگرد آن به دستور عبدالله بن حمدان باشد.
همچنین در برخی منابع از ساخت گنبد قبر امام علی (ع) به دستور عضدالدوله دیلمی (حکومت: 338-372ق) سخن به میان آمده است. البته نویسندگانی که از ساخت گنبد به دستور هارون سخن گفته‌اند، معمولاً نقش عضدالدوله را، بازسازی گنبد و توسعه حرم علوی دانسته‌اند (دیلمی، ج2، ص342؛ مستوفی، ص33؛ ابن عنبة، ص71)؛ نه اینکه وی را بانی نخستین بنای حرم علوی بدانند.
به‌هر حال با توجه به گزارش‌هایی در متون تاریخی کهن که از وجود گنبدی روی قبر امام علی (ع) پیش از دوره آل‌بویه سخن گفته‌اند، عضدالدوله دیلمی را نمی‌توان نخستین بانی آن به شمار آورد؛ هرچند او نقشی چشمگیر و مهم در توسعه ساختمان آستان علوی و شکل‌گیری بافت مسکونی یا شهرکی گرداگرد حرم مطهّر داشته است.

نتیجه‌گیری
با توجه به منابع موجود، به نظر می‌رسد که درباره ادعای ساخت نخستین گنبد قبر امام علی (ع) به دست هارون، روایت درست و قدیمی‌تر، شناسایی اتفاقی قبر پنهان امام (ع) در پی مشاهده کرامتی از محل قبر که نخستین بار تقریباً در پایان سده چهارم در ارشاد شیخ مفید نقل شده است. با این حال در سده ششم، گزاره‌ای مبنی بر ساخت گنبد روی قبر شریف به دستور هارون، به روایت فوق افزوده شده و به تدریج به منابع دیگر راه یافته است و نویسندگان دوره‌های اخیر نیز با نقل گسترده این ادعا، به آن دامن زده‌اند.
در حالی که هیچ اشاره‌ای به ساخت گنبد امام علی (ع) به دست هارون نکرده‌اند. بلکه حتی برخی منابع تاریخی کهن و معتبر مانند التاجی ابواسحاق صابی، از ساخت نخستین گنبد روی قبر شریف به دست محمد بن زید داعی علوی سخن گفته‌اند. وجود دو روایت دیگر در باب کرامات قبر امام علی (ع) که ابن طاووس در فرحة الغری نقل کرده، به طور کامل در تأیید این دیدگاه و ترجیح آن بر روایت قبلی است.
از این‌رو می‌توان گفت که روایت ساخت نخستین گنبد قبر امام علی (ع) به دست هارون جعلی و ساختگی است و گزارش‌های تاریخی معتبر و اصیل، نشان می‌دهد که این گنبد نخستین بار، به دستور محمد بن زید علوی، در نیمه دوم سده سوم هجری ـ حدفاصل سال‌های 273ق (تاریخ یاد شده در گزارش فرحة الغری) تا 287ق (تاریخ قتل محمد بن زید) ـ ساخته شده و در سال‌های پایانی همین قرن یا نیمه نخست سده چهارم، به دست حاکمان شیعه دیگر همچون ابوالهیجاء ابن حمدان یا عضدالدوله دیلمی توسعه یافته است.

منابع:
1. آل‌محبوبه، جعفر (1406ق / 1986م)، ماضی النجف وحاضرها، بیروت: دار الاضواء، ط2.
2. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412ق / 1992م)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
3. ابن حوقل، محمد (1938م)، صورة الارض، لیدن: بریل.
4. ابن عنبة، احمد بن علی (1425ق)، عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، تحقیق: مهدی الرجائی، قم: مکتبة سماحة آیة الله العظمی المرعشی النجفی الکبری.
5. الحکیم، حسن عیسی (1427ق)، المفصّل فی تاریخ النجف الاشرف، قم: المکتبة الحیدریة.
6. دایرةالمعارف تشیّع (1366)، تهران: بنیاد اسلامی طاهر.
7. دیلمی، حسن بن محمد (1375ش / 1417ق)، ارشاد القلوب، تحقیق: سید هاشم المیلانی، ط1، طهران + قم: دار الأسوة للطباعة والنشر.
8. سماوی، محمد (1360ق / 1941م)، عنوان الشرف فی وشی النجف، النجف: مطعبة الغری.
9. صابئ، ابراهیم بن هلال (1977م)، المنتزَع من کتاب التاجی، تحقیق: محمدحسین الزبیدی، العراق: وزارة الاعلام.
10. طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، تحقیق: جواد القیّومی الاصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی ـ جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة.
11. الطهرانی، آغابزرگ (1430ق / 2009م)، طبقات اعلام الشیعة، بیروت: دار احیاء التراث اسلامی.
12. الفرطوسی، صلاح (1429ق / 2008م)، قبر الإمام علی وضریحه، بیروت: دار المؤرّخ العربی، ط1.
13. ماهر، سعاد (بی‌تا)، مشهد الامام علی فی النجف وما به من الهدایا والتحف، مصر: دار المعارف.
14. مستوفی، حمدالله (1381)، نزهة القلوب، تصحیح: سیدمحمد دبیرسیاقی، بی‌جا: حدیث امروز.

منتشر شده در: فرهنگ زیارت، شماره 47، تابستان 1400، ص85-93.