اشیاء و آثاری كه گفته می‌شود از پیامبرخدا (ص) به‌جا مانده، از دیرباز نزد مسلمانان دارای تقدّس و احترام ویژه‌ای بوده است. این آثار بیشتر شامل تار ریش‌ها و تار موها و همچنین قدمگاه‌ها، ملبوسات و لوازم شخصی (نظیر خرقه‌ها و صندل‌ها) و سایر اشیای منسوب به آن حضرت است. هنوز هم تعدادی از اینگونه آثار، در جایگاه‌های ویژه‌ای از بناهای مذهبیِ مهم، مانند مساجد جامع، خانقاه‌ها، مقابر و زیارتگاه‌های مهم در تعدادی از شهرهای اسلامی ـ به ویژه در مناطق تحت نفوذ پادشاهان عثمانی و نیز در شبه قاره هند ـ نگهداری می‌شود و همانگونه که اشاره شد، مورد احترام ویژه مسلمانان است. ¹ از مشروح‌ترین پژوهش‌ها و تحقیقات در زمینه آثار و تار موهای منسوب به پیامبر(ص) را احمد تیمور باشا، پژوهشگر فقید مصری انجام داده است. بنگرید به اثر وی: الآثار النبویة، قاهره: مكتبة دار الكتاب العربی، چاپ اول، 1370ق./ 1951م. درباره تار موهای منسوب به پیامبر خدا (ص) كه در ایران وجود داشته، بنگرید به مقاله دیگر نگارنده این سطور: «آثار منتسب به پیامبر خدا(ص) در ایران»، پیام بهارستان، دوره 2، ش15، بهار 1391، صص 628-633.
از جمله اشیای منسوب به پیامبر (ص) كه از قرون اولیه اسلامی تا به امروز میان مسلمانان مورد اهتمام ویژه بوده، صندل‌های منسوب به آن حضرت است كه در اصطلاح به آنها «نعلین» یا «نعال» حضرت گفته می‌شود. از این صندل‌ها، صورت‌های متعددی وجود داشته كه مشهورترین آنها، لنگه چپ یكی از نعلین ها است که در دارالحدیث اشرفیه در دمشق بوده است. این نعل از زمان ملك الاشرف موسی ایوبی (حكـ : 634 ـ 626 ق.) تا اوایل قرن نهم هجری در جایگاه مخصوصی در سمت چپ محراب دارالحدیث یاد شده نگهداری می‌شد و در طول این مدت، بسیاری از اعلام اهل سنت آن را زیارت كرده و حتی در مدح آن اشعاری سروده‌اند. ² درباره این صندل پیامبر(ص) بنگرید: المقری، ابوالعباس احمد بن محمد تلمسانی، فتح المتعال فی مدح النعال، قاهره: دار القاضی عیاض، چاپ اول، 1417ق. / 1997م، صص 513-524؛ الآثار النبویة، صص 110-118.
یك لنگه راست نعلین نیز در مدرسه دماغیه دمشق نگهداری می‌شد. از زمان حمله تیمور لنگ به دمشق در سال 803 هجری، از این دو اثر نشانی به دست نیامد و گویا او آنها را با خود به جای دیگری منتقل كرده است. ³ النعیمی، عبدالقادر بن محمد،‌ الدارس فی تاریخ المدارس، تحقیق: جعفر الحسنی، [قاهره:] مكتبة الثقافة الدینیه، 1988م، ج1، ص237. صندل دیگری منسوب به پیامبر (ص)، نزد یكی از خاندان‌های سادات در شهر فاس در مغرب نگهداری می‌شده است. ⁴ درباره این صندل پیامبر(ص) بنگرید: الآثار النبویة، صص 120-125.
امروزه در بخش «امانات مقدّسه»، در موزه توپقاپی سرای استانبول، سه لنگه صندل منسوب به پیامبر(ص) نگهداری می‌شود كه در دوره عثمانی هر یک از آنها «نعل سعادت» نامیده شده است. ⁵ ر.ك: اَیدین، حلمی، آثار الرسول فی جناح الأمانات المقدسه فی متحف قصر طوبقابی بإسطنبول، ترجمه به عربی: محمد صواش، استانبول: دار النیل، 2006، صص 126-129. در مسجد پادشاهی لاهور نیز صندل‌های دیگری منسوب به پیامبر (ص) نگهداری می‌شود كه سرقت یكی از آنها در سال 2002 میلادی، خشم جامعه اهل سنت پاكستان را برانگیخت.
موضوع نعلین پیامبر(ص) در طول تاریخ اسلام مورد توجه تعدادی از علمای اهل سنت قرار داشته و برخی از مورخان و سیره‌نویسان، فصلی از تألیفات خود را به این موضوع اختصاص داده‌اند. ⁶ به عنوان مثال، ر.ک: محمد بن سعد، الطبقات الكبری، «ذكر نعل رسول الله»، ج1، صص 478-482؛ الذهبی، شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان الدمشقی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الكتاب العربی، «باب نعل النبی(ص) و خفّه» (از بخش سیره نبوی)، ج2، صص 507 و 508. علمای دیگری نیز به نگارش رسائل و تألیفات مستقلی در این باره اقدام كرده‌اند. مهم‌ترین اثر تألیف شده درباره صندل‌های پیامبر، «فتح‌المتعال فی مدح النعال» تألیف ابوالعباس مقّری است. مقّری در مقدمه اثر خود، به تعدادی از منابع مورد استفاده‌اش در موضوع نعلین پیامبر(ص) اشاره كرده كه بیشتر آنها امروزه برجای نمانده و یا لااقل نسخه‌ای خطی از آن شناسایی نشده است. برخی از این منابع عبارت‌اند از:
ـ نوشته‌ای به صورت جزوه، تألیف یكی از اهل سبته مغرب. ⁷ گویا مؤلف این اثر محمد بن علی بن هانی لخمی سبتی (م733ق.) است. ر.ک: فتح المتعال فی مدح النعال، ص37.
ـ رساله «نتیجة الحب الضمیم وزكاة المنثور والمنظوم» تألیف ابوالربیع سلیمان بن [موسی بن] سالم كلاعی اندلسی (565 ـ624 ق.)
ـ رساله مختصری از ابو اسحاق ابراهیم بن حاجِ مزنی اندلسی.
ـ جزوه حافظ ابوالیمن ابن عساكر (كه در ادامه این نوشتار معرفی خواهد شد).
ـ جزوه «خدمة نعل القدم المحمدی» كه در واقع اختصاری از جزوه ابن عساكر، تألیف شیخ الاسلام ابوحفص سراج‌ الدین عمر بن رسلان كنانی شافعی معروف به «سراج بلقینی» (805 ـ 724ق.) است. ⁸ همان، صص 35-36.
معمولاً در بیشتر نسخه‌های خطی تألیفات مرتبط با نعلین پیامبر(ص) و همچنین در برخی نسخه‌های خطی دیگر آثار مكتوب مرتبط با موضوع زیارت حضرت رسول(ص) ـ نظیر دلائل الخیرات جزولی و فتوح‌الحرمین لاری و ... ـ صورت‌های گوناگون نعلین آن حضرت نیز ترسیم شده است. در این نوشتار فهرستی از آثار نگارش یافته در موضوع نعلین پیامبر(ص) ارائه خواهد شد. با توجه به اینكه برای نگارنده امكان دسترسی به برخی دیگر از این آثار وجود نداشت، ناگزیر به معرفی اجمالی آن اكتفا نمودم؛ اما آثاری كه توفیق دسترسی به آنها حاصل شد، با تفصیل بیشتری معرفی گردیده است.
نگارنده این سطور امید دارد در فرصتی دیگر، با تفصیل، به موضوع تصویرپردازی نعلین پیامبر(ص) در نسخه‌های خطی و آثار هنری بپردازد.

صفة نعل النبی
رساله بسیار مختصری است از امین‌الدین ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب ابن عساكر دمشقی شافعی(م 686 یا 687 ق.) ⁹ ذهبی سال وفات وی را 687 و صفدی 686 ذكر كرده است. ر.ك: تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 51، ص 269؛ الصفدی، صلاح‌الدین خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و تركی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ 1، 1420ق. / 2000م، ج18، ص271. ـ از اعلام خاندان ابن عساكر ـ و به روایت احمد بن محمد بن ابی‌بكر فارقی قادری از نامبرده. موضوع كتاب، چند روایت از برخی صحابه و نیز از برخی اعلام اهل سنّت در بیان شكل ظاهری صندل پیامبر و بركات ظاهر شده از آن است. یك نسخه خطی از این رساله در دارالكتب ظاهریه دمشق، ضمن مجموعه 4581 (اوراق 20ـ 16) نگهداری می‌شود ¹⁰ الألبانی، محمد ناصر الدین، فهرس مخطوطات دار الکتب الظاهریة ـ المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق: مجمع اللغة العربیة، 1390ق. / 1970م. صص78 و 79. که به خط احمد بن محمد بن صالح در سال 714ق. کتابت شده است. نسخه دیگری از آن نیز در كتابخانه ملی اسرائیل در شهر بیت‌المقدس وجود دارد كه در 1037ق. در مدینه منوره كتابت شده و حاوی دو تصویر از نعلین پیامبر(ص) است. (تصاویر 1 و 2)

تصویر 1: صورت اول از نعلین پیامبر (ص) در نسخه خطی صفة نعل النبی در كتابخانه ملی شهر قدس (برگ 4 ر)

تصویر 2: صورت دوم از نعلین پیامبر (ص) در نسخه خطی صفة نعل النبی در كتابخانه ملی شهر قدس (برگ 7 ر)

خادم النعل الشریف
تألیف عبدالرحمان بن ابی‌بكر بن محمد شافعی،‌ معروف به جلال‌الدین سیوطی (م 911 ق)، عالم و نویسنده شهیر مصری. رساله مختصری است كه یك نسخه خطی از آن در كتابخانه سلطان احمد سوم در استانبول، به شماره 3/419 (برگ 285ـ281) و تاریخ 907ق. وجود دارد. ¹¹ قره بلوط، علی الرضا و قره بلوط، احمد طوران، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مكتبات العالم، قیصریه: دار العقبه، ج1، ص1579.

فتح المتعال فی مدح النعال
نام كامل این اثر «فتح المتعال فی مدح النعال المتشرّفة بخیر الأنام علیه أفضل الصلاة والسلام ووصف المثال و ما یتّبعه من الكلام» است و بی تردید مهم‌ترین اثری است كه در باره نعلین پیامبر(ص) نگارش یافته است. مؤلف این اثر، ابوالعباس شهاب ‌الدین احمد بن محمد بن احمد تلمسانی، معروف به «مَقّری» (986 یا 992-1041 هـ)، از علمای بزرگ مغرب در نیمه اول قرن یازدهم هجری است و از وی تألیفات دیگری نیز به جای مانده كه مشهورترین آن، «نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب» است.
لازم به ذكر است كه ابوالعباس مقّری دو تألیف درباره نعال پیامبر(ص) دارد. نخستین اثر وی، النفحات العنبریة فی نعل خیر البریة است. فتح المتعال اثر دوم وی در این باره است كه نسبت به اثر اول، دارای افزوده‌ها و مطالب بیشتری است.
مقّری، این كتاب را در یك فاتحه و چهار باب و خاتمه ترتیب داده و در آن، به تفصیل به نقل اقوال و روایات وارد شده در اوصاف نعال پیامبر(ص) و وصف صورت‌های مختلف نعلین آن حضرت(ص) و خواص و بركات آن پرداخته است و همچنین اشعار و قصاید فراوانی را از اعلام و شخصیت‌های مختلف در مدح صندل‌های پیامبر(ص) گرد آورده است.
از این كتاب دو تحریر در دست است. مؤلف ابتدا در شوال 1030ق. در قاهره تحریر اول آن را به پایان برده و از روی این تحریر چند نسخه استنساخ و به بلاد عثمانی (تركیه) و نقاط دیگر ارسال شده است. سپس در نیمه نخست ماه رمضان 1033، در میان منبر و قبر شریف پیامبر(ص) در مسجد النبی، تحریر دوم اثر خود را ـ كه حاوی اضافاتی بر تحریر اولیه آن بوده ـ نگاشته است. ¹² ر.ک: فتح المتعال فی مدح النعال، مقدمه تحقیق، ص21.
فتح المتعال در همان زمان تألیف، از سوی عموم اهل سنت با استقبال بسیاری روبه‌رو شد و چند تن از علمای معاصر مقّری از جمله احمد بن عبدالرحمان صدیقی مالكی، احمد بن محمد عنیمی خزرجی و عبدالكریم قاضی قاهره، بر این كتاب تقریظ نوشتند كه این تقریظ‌ها در خاتمه برخی نسخه‌های خطی آن موجود است.
امروزه نسخه‌های متعددی از این اثر در كتابخانه‌ها و مراكز نسخ خطی در كشورهای مختلف نگهداری می‌شود كه تعدادی از آنها از روی نسخه‌ای به خط مؤلف و یا به فاصله نسبتاً كمی از زمان وی كتابت شده است. در بیشتر نسخه‌های این اثر، تصاویری از صورت‌های مختلف نعلین پیامبر(ص) ترسیم شده كه به طور معمول تعداد آن هفت صورت بوده، اما در برخی نسخه‌ها تعداد آن كمتر است. (تصویر 3)

تصویر 3: دو صورت از صندل پیامبر (ص) در نسخه خطی فتح المتعال در مجموعه رفاعی دانشگاه لیپزیگ آلمان (برگ 40 پ ـ 41 ر)

در ایران یک نسخه خطی از این اثر به شماره 2092 در كتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود كه ظاهراً رونویسی‌شده از نسخه مؤلف در مدینه در 1033ق. است. این نسخه را سید محمدمهدی بن حبیب‌الله حسینی بر روضه مطهّره امام رضا (ع) وقف كرده و سجع مهر واقف 1061 خوانده می‌شود. در این نسخه هفت صورت مختلف از نعلین پیامبر(ص) با طلا ترسیم شده است. ¹³ ولایی، مهدی، فهرست كتب خطی كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ2، 1379، ج5 ، صص230 و231.
تعدادی از دیگر نسخه‌های خطی فتح المتعال بدین شرح است: شماره 290 كتابخانه قرویین شهر فاس در مغرب؛ شماره Or. 2549 در كتابخانه دانشگاه لیدن؛ شماره A 184 در كتابخانه دانشگاه كالیفرنیا در لس‌آنجلس؛ شماره 1935 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از كتابخانه ظاهریه)، كتابت محمد المقّری در 1057ق. نسخه‌های كتابخانه عباسیه در بصره به شماره 140/آ، مورخ 1065ق. و شماره 153/آ، مورخ 1068ق. نسخه شماره 5976 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از كتابخانه ظاهریه)، كتابت ابوالاسعاف وفا در 1069ق. ، دارای تصاویر نعلین؛ شماره 3113 در كتابخانه چستربیتی، به خط عبدالفتاح الاشمونی الشافعی در 6 رمضان 1071ق. شماره 8559 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از كتابخانه ظاهریه)، به خط عبدالفتاح بن علی الأشمونی در 1077ق. دارای سه تصویر طلایی رنگ؛ شماره Vollers 0042 از مجموعه رفاعی دانشگاه لیپزیگ آلمان، بدون تاریخ و به خط عبدالفتاح الأزهری المصری الأشمونی؛ شماره 346 دانشگاه ملك سعود ریاض، به خط عامربن سراج‌الدین غمراوی در 1101ق. ، حاوی هفت تصویر نعلین به شنگرف؛ شماره 18612 دركتابخانه حسن حسنی عبدالوهاب تونس، مورخ 1110ق. ؛ نسخه‌های كتابخانه روان كوشكی تركیه، به شماره‌های 1583 (مورخ 1151ق.) و 1575؛ شماره 67 كتابخانه عاشر افندی تركیه، مورخ 1161ق. ؛ شماره 1191 در كتابخانه Emânet Hazînesi تركیه،‌ مورخ 1176ق. ؛ نسخه‌های شماره 541 و542 دركتابخانه سلطان احمد ثالث؛ شماره 534 كتابخانه راشد افندی قیصریه؛ شماره 324 در كتابخانه اسعد افندی تركیه؛ نسخه‌های موزه توپقاپی به شماره‌های 604 R 1575، 604 SR 1583 و 604 3EH 1191؛ نسخه‌های شماره 561 ، 562 و 21414/ ب در دار الكتب مصركه نسخه اخیر از نسخه خط مؤلف (تحریر سال 1033ق.) رونویسی شده است؛ شماره 218 مجامیع در خزانه تیموریه در دارالكتب مصر؛ شماره 80 تاریخ در رواق الشوام در كتابخانه الأزهر قاهره؛ نسخه‌های شماره 3573 ، 6665 ، 18612، 21943، 23533 و 24074 در كتابخانه ملی تونس؛ شماره 2157 مسجد جامع صنعا؛ شماره 15047 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از كتابخانه عثمانیه حلب)، دارای یك تصویر صندل پیامبر در برگ 116؛ شماره 1215/ د در كتابخانه عمومی رباط، مورخ 1268 هـ ؛ شماره 1627 در دانشگاه ییل آمریكا.
فتح المتعال نخستین بار در سال 1334ق. توسط چاپخانه دائرة المعارف نظامیه در حیدرآباد دكن منتشر شد. در دوره اخیر نیز دو بار دیگر، بار اول در 1417ق. / 1997م به اهتمام علی عبدالوهاب و عبدالمنعم فرج درویش و توسط انتشارات «دار القاضی عیاض» در قاهره و بار دوم در سال 2006 م. به اهتمام احمد فرید المزیدی توسط «دار الكتب العلمیه» در بیروت منتشر شده است. با این حال هیچ یک از چاپ‌های فوق را نمی‌توان تصحیح انتقادی این اثر به شمار آورد.

النفحات العنبریة فی نعل خیر البریة
همان‌طوركه اشاره شد، این كتاب اثر نخست ابوالعباس مقّری درباره نعال پیامبر(ص) است كه آن را پیش از فتح المتعال و به صورت مختصر نگاشته است. همانند فتح المتعال در چهار باب تنظیم شده كه فصل اول حاوی اقوال و روایاتی درباره نعال پیامبر(ص) ، فصل دوم در وصف صورت‌های مختلفِ موجود از صندل‌های منسوب به پیامبر(ص) ، فصل سوم حاوی اشعار و قصایدی در مدح صورت نعال پیامبر(ص) و فصل چهارم نیز درباره خواص و منافع این صندل‌ها است.
تعدادی از نسخه‌های خطی شناخته شده از آن بدین شرح است: نسخه شماره 1195/ ب در كتابخانه اسكندریه، کتابت محمود بالدر زاده بروسی در جزیره رودس در سال1037ق. ؛ نسخه شماره 3636 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از دارالكتب ظاهریه)، کتابت مصطفی بن احمد بکتاش در 1096ق. ؛ نسخه 2/487 در كتابخانه ازمیر ملی تركیه،‌ مورخ 1141ق. ؛ نسخه شماره 1092 در كتابخانه ملی اسد در دمشق (انتقالی از دارالكتب ظاهریه)، کتابت عبد القادر بن عمر در دمشق در سال 1169ق. ؛ نسخه شماره 452 در كتابخانه اسعد افندی تركیه؛ نسخه شماره 1/631 در كتابخانه گوتا در آلمان؛ نسخه شماره 3932 كتابخانه ازهریه قاهره،‌ مورخ 1323ق.
در نسخه كتابخانه اسكندریه كه تصویر آن را دوستمان آقای دكتر محمد حدید ـ از اساتید دانشگاه الأزهر ـ برای ما ارسال كردند، در انتهای نسخه متن كامل رساله ابوالیمن ابن عساكر نقل شده است. همچنین هفت تصویر صورت‌های نعال پیامبر(ص) در میان نسخه و یك تصویر نیز در انتهای نسخه به چشم می‌خورد. (تصویر 4)

تصویر 4: صورت اول و دوم صندل پیامبر (ص) در نسخه خطی النفحات العنبریة در كتابخانه اسكندریه (برگ 7 پ ـ 8 ر)

نفحات العنبر فی وصف نعل ذی العُلی و المنبر
مؤلف آن ناشناخته است. یك نسخه خطی از این اثر در كتابخانه اسكندریه، ضمن مجموعه شماره «3899 / ج ، حدیث نبوی» (اوراق 129 ر ـ 135 پ) نگهداری می‌شود و تنها از باب چهارم به بعدِ آن موجود است. ¹⁴ زیدان،¬ یوسف، فهرس مخطوطات بلدیة الإسكندریة (ج 3: التاریخ وملحقاته)، الإسكندریة: الهیئة العامة لمكتبة الإسكندریة، 1420ق. / 1999م، ج3، صص 281-282. با توجه به اینكه در فهرست كتابخانه اسكندریه منتخباتی از فتح المتعال مقّری دانسته شده و با توجه به نزدیكی عنوان اثر و عنوان باب چهارم آن، به نظر می‌رسد مؤلف در نگارش اثر خود، كتاب النفحات العنبریه مقری را در نظر داشته و از آن بهره گرفته است.

الآثار فی نعال النبی المختار (ص)
مؤلف ناشناخته است. یك نسخه خطی از آن در كتابخانه جلال‌الدین البرّی در مكه مكرمه وجود دارد. بر اساس این نسخه، در سال 1243هجری در قاهره تألیف شده و در چهار «اثر» ویك خاتمه تنظیم گردیده است. ¹⁵ الرفاعی، عبد الجبار، معجم ما كتب عن الرسول و اهل البیت، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1371، ج1، ص94.

الروض المأنوس فی مدح نعال اشرف رسل الملك القدوس
تألیف هاشم بن یوسف نحریری، معروف به «هاشم الشیخ» (م. بعد از 1254ق.). این اثر در واقع خلاصه فتح المتعال مقّری است و نسخه‌ای از آن به خط خود نحریری و مورخ 2 محرم1254، در كتابخانه دانشگاه امام محمدبن سعود در شهر ریاض، به شماره7266 نگهداری می‌شود و حاوی شش ترسیم گوناگون از نعال پیامبر(ص) به شنگرف است. ¹⁶ السامرائی، قاسم، الفهرس الوصفی لمخطوطات السیرة النبویة ومتعلقاتها، الریاض: جامعة الإمام محمدبن سعود الاسلامیة، 1416ق. / 1995م، ج1، صص 84 و 85. (تصویر 5)

تصویر 5: دو صورت از نعال پیامبر (ص) در نسخه خطی الروض المأنوس در دانشگاه محمد بن سعود ریاض (برگ 6 پ ـ 7 ر)

كتاب فی وصف نعل النبی (؟)
در میان مجموعه نسخه‌های خطی انتقالی از مدینه منوره به لیدن، رساله مختصری در وصف صندل‌های پیامبر(ص) از نویسنده‌ای ناشناس (به شماره ردیف 178) وجود دارد كه در فهرست این مجموعه، به همین عنوان معرفی شده است. این نسخه در 23 صفحه و به خط مغربی است و گویا در قرن 13ق. كتابت شده و حاوی نقوش و تزیینات هنری و دو تصویر طلایی رنگ از نعلین پیامبر(ص) است. ¹⁷ Landberg, Carlo, Catalogue de Manuscrits Arabes Pravenant d’une Bibliothèque Peivée à El - Medína et Appartenant a la Maison, Leiden: Brill, 1883, p. 47

رساله تمثال نعلین شریف
اثری است به فارسی تألیف مولانا شاه علی سجاد پهلواروی، كه در فهرستواره نسخه‌های خطی خانقاه مجیبیه شهر پتنا در هند، به وجود نسخه‌ای از آن اشاره شده است، ¹⁸ حسینی اشكوری، سید صادق، فهرستواره نسخه‌های خطی خانقاه مجیبیه (پتنا ـ هند)، قم: مجمع ذخائر اسلامی، چاپ 1، 1386، ص 79 اما نگارنده این مقال آگاهی‌های بیشتری درباره آن به دست نیاورده است.

الاحرار و العبید لثبوت استبراک نعل سید المقبول
نام مؤلف این اثر محمد عبدالمجید و موضوع آن استحباب تبرک جستن به صندل پیامبر(ص) است و در سال 1289ق. / 1872م. در 162 صفحه در مطبعه نظامی در كان‌پور به چاپ رسیده است. ¹⁹ نوشاهی، عارف، كتاب‌شناسی آثار فارسی، چاپ شده در شبه قاره (هند، پاكستان و بنگلادش)، تهران: مركز پژوهشی میراث مكتوب، چاپ اول، 1391، ج4، ص2403

بیان تمثال نعل النبی
اثر دیگری است به فارسی، تألیف وصی احمد، كه در 1292ق. / 1875م. در 48 صفحه در مطبعه نور لاهور منتشر شده است. ²⁰ همان، ج4، ص 2405

نیل الشفا بنعل المصطفی
تألیف مولانا اشرف علی تهانوی ملقب به «حكیم الامة»، از علمای معاصر هند و استاد دانشگاه دیوبند.

القصیدة الوفائیة فی وصف النعل الشریفة النبویة
قصیده‌ای است در مدح صندل پیامبر(ص)، سروده احمد ابوالوفاء شرقاوی، كه همراه با شرح قصیده از حسنین محمد مخلوف، توسط مكتبة مصطفی البابی الحلبی در سال 1963 در قاهره منتشر شده است.

کتاب‌شناسی
1. اَیدین، حلمی، آثار الرسول فی جناح الامانات المقدسه فی متحف قصر طوبقابی بإسطنبول، ترجمه به عربی: محمد صَواش، استانبول: دار النیل، 2006
2. الألبانی، محمد ناصر الدین، فهرس مخطوطات دار الکتب الظاهریة ـ المنتخب من مخطوطات دار الکتب الظاهریه ـ المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق: مجمع اللغة العربیة، 1390ق. / 1970م.
3. تیمور باشا، احمد، الآثار النبویة، قاهره: مكتبة دار الكتاب العربی، چاپ1، 1370ق. / 1951
4. حسینی اشكوری، سید صادق، فهرستواره نسخه‌های خطی خانقاه مجیبیه (پتناـ هند)، قم: مجمع ذخائر اسلامی، چاپ1، 1386
5 . الذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان الدمشقی، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الكتاب العربی.
6 . الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما كتب عن الرسول وأهل البیت، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ 1، 1371
7. زیدان، یوسف، فهرس مخطوطات بلدیة الإسكندریة (ج 3 : التاریخ وملحقاته)، الإسكندریة: الهیئة العامة لمكتبة الإسكندریة، 1420ق. / 1999م.
8 . السامرائی، قاسم، الفهرس الوصفی لمخطوطات السیرة النبویة و متعلقاتها، الریاض: جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیه، 1416ق. / 1995م.
9. الصفدی، صلاح‌الدین خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و تركی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ط 1، 1420 هـ / 2000 م.
10. قره بلوط، علی الرضا و قره بلوط، احمد طوران، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مكتبات العالم، قیصریه: دار العقبة.
11 . المقّری، ابوالعباس احمد بن محمد تلمسانی، فتح المتعال فی مدح النعال، قاهره: دار القاضی عیاض، چاپ 1، 1417 هـ / 1997 م.
12 . النعیمی، عبدالقادر بن محمد،‌ الدارس فی تاریخ المدارس، تحقیق: جعفر الحسنی، [قاهره:] مکتبة الثقافة الدینیه، 1988م.
13. نوشاهی، عارف، كتاب‌شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره (هند، پاكستان، بنگلادش)، تهران: مركز پژوهشی میراث مكتوب، چاپ 1، 1391.
14. ولایی، مهدی، فهرست كتب خطی كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی (ج 5)، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ 2، 1379.
15. Landberg, Carlo, Catalogue de Manuscrits Arabes Pravenant d’une Bibliothèque Peivée à El-Medína et Appartenant a la Maison, Leiden: Brill, 1883.

[توضیح: این مقاله پیش از این در فصلنامه میقات حج، شماره 82، زمستان 1391، صص 70-82 منتشر شده است.]