این نوشتار، به معرفی اقدامات هنری و عمرانی بُهرههای داوودی هند ـ دومین فرقه بزرگ اسماعیلیه ـ در عتبات عالیات عراق و زیارتگاههای شیعه در شام و مصر، همچون بازسازی اماکن مقدس و نصب ضریحهای طلا و نقره میپردازد و به صورت اجمالی، گونهشناسی مکانها و زیارتگاههای مورد توجه بهرهها و نوع اقدامات صورت گرفته و آثار تولید شده و ویژگیهای کلی آنها را از منظر هنر و معماری بررسی و تحلیل میکند.
2. شام
سرزمین شام از مراکز اصلی حضور اسماعیلیان در فاصله قرون سوم تا ششم هجری بوده است و تا به امروز در برخی شهرهای مرکزی سوریه نظیر سلمیه و مصیاف، یک اقلیت اسماعیلیه حضور خود را حفظ کردهاند. بهرهها در یک قرن اخیر به تعدادی از زیارتگاههای اسماعیلیان در این سرزمین که برایشان از تقدس و اهمیت معنوی برخوردار است، توجّه نشان داده و اقدام به بازسازی ساختمان برخی از آنها نمودهاند که از آن جمله میتوان به مسجد و زیارتگاه امام اسماعیل (مدفن چند تن از ائمه «مستور» اسماعیلیه در قرن سوم هجری) در شهر سلمیّه، و مزار «شیخ محمد رفنی» (از داعیان نزاری) در مصیاف اشاره کرد.
افزون بر بازسازی مزارات ویژه فرقه اسماعیلیه در شام، بهرهها اقدام به نصب ضریحهای نقره در برخی زیارتگاههای اهل بیت (ع) در سوریه و اردن، که برای شیعیان دوازده امامی نیز مقدّس به شمار میآید، نمودهاند و برخی از زیارتگاههای اهل بیت (ع) در فلسطین را نیز بازسازی کردهاند.
2-1. سوریه
علاوه بر زیارتگاههای خاص اسماعیلیان در مناطق اسماعیلینشین در مرکز سوریه، زیارتگاههای دیگری در دمشق وجود دارد که از زیارتگاههای مهم و معتبر شیعیان دوازده امامی به شمار میآید؛ اما مذاهب و فرق دیگر از جمله بهرهها نیز نسبت به زیارت آنها اهتمام دارند و بهرهها در برخی از این زیارتگاهها آثاری از خود به یادگار گذاشتهاند. این آثار شامل دو ضریح نقرهای در زیارتگاههای رأس الحسین (ع) در کنار مسجد جامع اموی دمشق و زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در قبرستان بابالصغیر همین شهر است.
زیارتگاه رأس الحسین (ع)، متصل به زیارتگاه مقام امام زینالعابدین (ع) در ضلع شرقی صحن مسجد اموی واقع است و محل قرار دادن سر امام حسین (ع) در زمان انتقال آن به دمشق به شمار میآید. (ابنعساکر، 1995م، 2/304) ضریح نقرهای رأس الحسین (ع)، بر اساس کتیبه روی درِ ضریح، در سال 1414ق، به کوشش محمد برهانالدین داعی کنونی بهره نصب شده و با حضور وی و جمعی از پیروانش در شب میلاد امام زمانِ غایبِ آنها، رونمایی شده است. (نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 2/52)
با توجه به قرار داشتن جایگاه سر امام حسین (ع) در گوشه اتاق زیارتگاه، ضریح موجود بر آن تنها دو ضلع (شرقی و جنوبی) دارد و از سمت شمال و غرب متصل به دیوار است. طول، عرض و ارتفاع آن به ترتیب 5/1، 1 و 2 متر میباشد و بدنه نقره آن برروی پایهای از سنگ مرمر سفید حجاری شده قرار گرفته است. در ضلع جنوبی ضریح سه پنجره مشبّک و در ضلع غربی، در ضریح وجود دارد. وجود سه منارهمانند در زوایای ضریح، برای ما الگوی مقابر و بناهای اسلامی هند را یادآوری میکند.
جبهه ضریح با نقوش گیاهی برجسته و دو کتیبه نواری مذهّب به خط نسخ و ثلث آراسته شده است. کتیبه بالایی حاوی آیه 266 سوره بقره و کتیبه پایینی حاوی چند فقره از دعای امام حسین (ع) در روز عاشورا و سه بند از مرثیه منظوم 21 بندی طاهر سیفالدین پدر محمد برهانالدین در رثای سیدالشهداء (ع) و اهل بیت ایشان است. در دوایر میان نقوش گیاهی نیز عبارت «سیدنا الحسین» و «ابوعبدالله» به چشم میخورد. (برای آگاهی از وصف تفصیلی ضریح و کتیبههای روی آن، ر.ک: الکرباسی، 2011م، 6/270-274)
گفتنی است در پشت جایگاه رأس الحسین (ع) در دیوار مقام امام زینالعابدین (ع)، طاقچه مربع کوچکی وجود دارد که زائران به نیّت تبرک، سر خود را به آن وارد میکنند و میبوسند. داخل این طاقچه و گرداگرد آن نیز از سوی بهرهها با صفحههای نقره پوشیده شده است که بخشی از آن حاوی تزئینات برجسته گیاهی و نیز یک دایره حاوی عبارت «سیدنا الحسین صع» میباشد. در بالای آن نیز بعد از بسمله، بخشی از آیه 33 سوره اسراء 1 به خط کوفی برجسته و مذهّب نقش شده است. گویا در تزئین این طاقچه، از نمونه مشابهی در مسجد جیوشی قاهره الگوبرداری شده است. (ر.ک: نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 2/53)
زیارتگاه سرهای شهدای کربلا، در ضلع شرقی قبرستان بابالصغیر دمشق قرار دارد و دارای مقبره و صحن مستقل است. این زیارتگاه محل دفن سرهای بریده تعدادی از شهدای کربلا به شمار میآید و مدفن سرها به صورت قبر برجستهای در میان مقبره مشخص شده است. ضریح نقرهای موجود برروی این قبر، با استناد به کتیبه روی درِ آن، در سال 1414ق به کوشش محمد برهانالدین نصب شده است. این ضریح به شکل مربّع است و در بالای سقف آن گنبد شیاردار کوچکی قرار دارد. در زوایای ضریح نیز چهار منارهمانند هشت ضلعی وجود دارد که در رأس هر مناره، یک گنبدمانند شیاردار کوچک به چشم میخورد. بدین ترتیب شکل کلی ضریح یادآور مقابر و بناهای آرامگاهی هند است.
در هر ضلع ضریح، سه پنجره مشبّک وجود دارد که جبهه طاقهای آن با نقوش گیاهی برجسته آراسته شده است و در همین قسمت دوایری حاوی عبارت «رؤوس الشهدا» به خط کوفی تزئینی به چشم میخورد. در بالای این قسمت دو ردیف کتیبه مذهّب به خط ثلث وجود دارد که در بالای آنها یک تاج کنگرهدار وجود دارد. کتیبه پایینی در هر ضلع ضریح، حاوی یک بند از مرثیه 21 بندی طاهر سیفالدین درباره عاشورا است و کتیبه بالایی نیز در هر ضلع، حاوی یک آیه از قرآن از جمله آیه 169 سوره آلعمران 2 و آیه 23 سوره احزاب 3 میباشد.
در کتابی که بهرهها درباره زیارتگاههای شام با عنوان «نزهة البیت المقدّس والشام والاردن» منتشر کردهاند، به جنبههای نمادین این ضریح اشاره شده است. از جمله آنکه تاج ضریح از 72 کنگره (به تعداد شهدای کربلا) تشکیل شده است و گنبد ضریح به تعداد سرهای شهدای کربلا دارای 70 شیار، و گنبدِ منارههای ضریح نیز به تعداد شهدای اهل بیت در واقعه کربلا، دارای 19 شیار میباشد. در همین کتاب آمده است که در ساخت گنبد ضریح رؤوس الشهدا، از گنبد مسجد الانور 4 قاهره الگوبرداری شده است. (نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 2/99)
آثار بهرهها در بخشهای دیگری از ساختمان زیارتگاه سرهای شهدا نیز به چشم میخورد. از جمله در کتیبهای برجسته به خط ثلث زرّین در داخل گنبد بنا، گزیدهای از ابیات یک قصیده از طاهر سیفالدین در رثای حضرت سیدالشهداء (ع) نبشته شده است. (متن کامل قصیده در: نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 80-84) در بالای سردر زیارتگاه نیز کتیبه مدوّری حاوی یک بند از مرثیه 21 بندی طاهر سیفالدین به چشم میخورد. همچنین برای چاه آبی که در صحن مسجد حاوی محراب امام زینالعابدین (ع) در مجاورت همین زیارتگاه قرار دارد، دهانهای از سنگ مرمر سفید حجاری شده ایجاد شده است.
2-2. اردن
مهمترین زیارتگاههای شیعیان در کشور اردن، قبور شهدای مؤته است که در روستای «مزار» (نزدیک منطقه محل وقوع غزوه مؤته)، در استان «کرَک» این کشور قرار دارد. شهدایی که قبور آنان تا به امروز باقی مانده عبارتاند از: جعفر بن ابیطالب، ملقّب به جعفر طیار، برادر امیر مؤمنان (ع) و پسر عموی رسول خدا (ص)؛ زید بن حارثه، صحابی و فرزند خوانده پیامبر اسلام (ص)، و عبدالله بن رواحه، از دیگر صحابه بزرگ رسول خدا (ص). دولت اردن در دوره اخیر دست به توسعه بنای این زیارتگاهها زده است و بهرهها نیز برروی دو قبر جعفر طیار و زید بن حارثه، ضریحهای نقره نصب کردهاند.
ضریح قبر جعفر طیار به شکل مربّع و هر ضلع آن حاوی سه پنجره مشبّک طاقدار است. بر سقف این ضریح یک گنبد کوچک شیاردار وجود دارد، اما زوایای آن فاقد زائدههای منارهمانند است. در بدنه ضریح در بالای پنجرههای مشبّک، یک نوار عریض حاوی تزئینات گیاهی برجسته وجود دارد که در میان آن، یک دایره حاوی عبارت «سیدنا جعفر الطیّار ذو الجناحین رضوان الله علیه» به خط کوفی تزئینی به چشم میخورد. بخش فوقانی ضریح، دارای کتیبههای قرآنی به خط ثلث و یک تاج کنگرهدار در بالای آن است. کتیبه روی درِ ضریح بیانگر آن است که کار نصب آن برروی قبر، در سال 1420ق به اهتمام محمد برهانالدین پایان یافته است.
ضریح نقره قبر زید بن حارثه تقریباً شبیه ضریح جعفر طیار، اما کوچکتر و سادهتر است. هر ضلع آن دارای دو پنجره مشبّک میباشد و در بالای پنجرهها یک ردیف کتیبه حاوی آیات قرآنی وجود دارد و بر سقف ضریح نیز گنبد سادهای به چشم میخورد.
2-3. فلسطین اشغالی
سرزمین فلسطین نزد عموم مسلمانان از اهمیت دینی ویژهای برخوردار است و زیارتگاههای مقدّس مهمی را در خود جای داده است. این سرزمین در دو قرن چهارم و پنجم هجری از سرزمینهای تحت نفوذ فاطمیان بوده است. اینها عواملی برای جلب توجه بهرهها به این سرزمین بوده و آنها در چند دهه اخیر با هدف زیارت اماکنی که برایشان از اهمیت دینی و تاریخی ویژهای برخوردار است، از جمله مسجد الاقصی در بیتالمقدس و حرم حضرت ابراهیم (ع) در الخلیل، سفرهایی به اراضی اشغالی فلسطین داشتهاند.
یکی از زیارتگاههای مورد توجه بهرهها در فلسطین، زیارتگاه هاشم جدّ پیامبر اسلام (ص) در شهر «غزه» است که بر اساس برخی منابع تاریخی، در جریان یکی از سفرهای تجاری خود به شام، در این شهر از دنیا رفته است. (از جمله، ر.ک: ابن سعد، 1985م، 1/79) امروزه قبر منسوب به وی، درون گنبدی در زاویه شمال غربی مسجدی تاریخی از دوره عثمانی قرار دارد. پس از تشکیل حکومت خودگردان فلسطین (سال 1994م)، بهرهها مجوز نوسازی قبر را دریافت کردند و در سال 2000 م با هزینه 30 هزار دلار کار بازسازی اتاق زیارتگاه را آغاز نمودند. (ریما، 2010م) در جریان این بازسازی، قبر هاشم با پوششی از سنگ مرمر نوسازی شده است.
زیارتگاه دیگر مورد توجه بهرهها در فلسطین، مزار رأس الحسین (ع) در شهر عسقلان است که به قولی محل دفن سر امام حسین (ع) بوده و فاطمیان در نیمه قرن ششم هجری، این سر را به جایگاه کنونی آن در قاهره منتقل کردند. 5 با این حال زیارتگاه عسقلان تا پیش از اشغال فلسطین نیز پابرجا و محل زیارت مردم بود (ر.ک: مخلص، 1946، 138) اما پس از اشغال خاک این کشور از سوی رژیم صهیونیستی، نیروهای ارتش این رژیم آن را در تاریخ 5/11/1948 به طور کامل منهدم کردند. (حسین، [بی تا]، 83) در یک دهه اخیر، بهرهها محل این زیارتگاه را که امروزه در محوطه مرکز پزشکی Barzilai در شهر اشکلون 6 (نام جدید عسقلان) قرار دارد، شناسایی، و در آنجا سکوی کوچکی از سنگ مرمر سفید برای زیارت و نماز خواندن ایجاد کردهاند. 7
3. مصر
طایفه بهره که از نظر اعتقادی، خود را امتداد خلافت فاطمی میدانند و به سرزمین مصر وابستگی روحی و معنوی ویژهای دارند، از نیمههای قرن بیستم میلادی شروع به مسافرت به مصر کردهاند و به تعبیر یک نویسنده مصری، «فاطمیان پس از هشت قرن غیبت، به مصر باز میگردند.» (الوردانی، 1993م، 169) آنها به زیارتگاههای شیعی و تعداد دیگری از مساجد و بناهای دینی دوره فاطمی که جزو مقدّسات آنان به شمار میآید، اهتمام و توجه ویژهای نشان دادهاند. (الوردانی، 1993م، 174)
در چند دهه اخیر، محمد برهانالدین داعی اخیر بهره، با هماهنگی دولت مصر اقدام به بازسازی تعدادی از مساجد دوره فاطمی در قاهره کرده است که از مهمترین آنها میتوان به اقدامات زیر اشاره کرد: 8
1. بازسازی مسجد الحاکم بأمر الله قاهره (مسجد الانور) که پس از پایان بازسازی، در تاریخ 1401ق / 1981م با حضور انور السادات رئیس جمهور اسبق مصر افتتاح گردید.
2. بازسازی مسجد الاقمر قاهره در تاریخ 1416ق / 1996م.
3. بازسازی مسجد لؤلؤه در قاهره در اواخر دهه 90 قرن بیستم.
4. بازسازی مشهد جیوشی در قاهره.
بهرهها همچنین زیارتگاه مالک اشتر را بازسازی کرده و در تعدادی از زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره که مورد احترام شیعیان دوازده امامی نیز میباشد، ضریحهای نقره نصب نمودهاند.
3-1. زیارتگاه مالک اشتر
یکی از زیارتگاههای مهم شیعه که به دست بهرهها بازسازی شده، زیارتگاه مالک اشتر در حومه قاهره است. ساختمان جدید این زیارتگاه شامل اتاقی است با پلان مستطیل که بر فراز آن گنبد مدوّری با ساقه / گردن دو طبقه (مربع و هشت ضلعی) وجود دارد. نمای بنا کاملاً سفیدکاری شده و در بالاترین و پایینترین نقطه دیوارهای آن در گرداگرد بنا، تزئینات نواری به چشم میخورد. همچنین در گرداگرد درها و پنجرههای مزار ـ از بیرون ـ کتیبههای تزئینی کوفی به سبک دوره فاطمی مصر وجود دارد. در داخل بنا نیز دو کتیبه تزئینی کوفی به صورت نواری در گرداگرد بخش فوقانی دیوارهای اتاق به چشم میخورد. قبر مالک اشتر به صورت برجسته در میان اتاق و از سنگ مرمر است و در گرداگرد قبر، نقوش گیاهی برجسته وجود دارد.
گفتنی است که برادر داعی مطلق بهرهها، در کنار زیارتگاه مالک اشتر دفن شده است (الوردانی، 1993م، 174) که این نکته میتواند نشاندهنده اهمیت این زیارتگاه نزد بهرهها باشد. در کنار قبر وی بر دیوار بیرونی ساختمان زیارتگاه، لوحی از سنگ مرمر نصب شده است که حاوی بخشی از آیه 22 سوره شوری 9 و نیز تاریخ 1407ق میباشد.
3-2. زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره
زیارتگاههایی که بهرهها ضریحهای نقره جدیدی را با ضریحهای مسی قدیمیتر موجود در آنها تعویض کردهاند، عبارتاند از زیارتگاه رأس الحسین (ع)، زیارتگاه زینب دختر امام علی (ع) و زیارتگاه رقیه دختر امام علی (ع).
زیارتگاه رأس الحسین قاهره، محلی است که به قولی سر منسوب به امام حسین (ع) در آن دفن شده است. این سر به دستور طلائع بن رُزیک (درگذشته 556ق)، وزیر الفائز فاطمی (حک: 549-555)، در نیمه قرن ششم هجری از محل سابق آن در عسقلان به قاهره انتقال یافت و در محل کنونی آن به خاک سپرده شد. (ابن عبدالظاهر، 1996م، 30) این زیارتگاه همواره مورد توجه مصریها بوده است و در حال حاضر نیز از مشهورترین زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره به شمار میآید.
ضریح نقره زیارتگاه رأس الحسین، در سال 1385ق / 1965م (ماهر، 1971م، 1/385)، در زمان حیات طاهر سیفالدین نصب شده است. این ضریح به شکل مستطیل و اضلاع آن به تناوب دارای چهار یا سه پنجرة مشبّک است. در چهار گوشه ضریح، چهار منارهمانند هشت ضلعی برجسته وجود دارد که منارههای بناهای آرامگاهی هند را در ذهن تداعی میکند. در گرداگرد ضریح و بالای پنجرهها، سه ردیف کتیبه وجود دارد که از پایین به بالا، به ترتیب حاوی سوره قلم، سوره صفّ و اسامی حسنای خداوند است. همچنین بر بدنه ضریح، در حد فاصل میان پنجرههای مشبّک و بر بدنه منارهگونههای چهار گوشه ضریح، نقوش و تزئینات گیاهی اجرا شده است، و در طرفین طاق هر پنجره نیز دو دایره حاوی دو کلمه «سیدنا الحسین» به چشم میخورد.
گفتنی است که در زیارتگاه رأس الحسین (ع) قاهره، حجرهای وجود دارد که در آن آثاری منسوب به پیامبر (ص) و برخی صحابه ایشان (از جمله یک سرمهدان، دو تار ریش، قطعهای از پیراهن و قطعهای از عصای منسوب به پیامبر (ص)، و دو مصحف منسوب به امام علی (ع) و عثمان بن عفّان) نگهداری میشود. (عبدالوهّاب، 1994م، 91) به جهت احترام خاصی که این آثار برخودارند، بهرهها برای این اتاق، به جای در قبلی آن، درِ جدیدی از نقره با چارچوب مزیّن به نقوش گیاهی نصب کردهاند.
ضریح نقرهای قبر منسوب به زینب دختر امام علی (ع) در قاهره، در سال 1978م نصب شد و مراسم رونمایی از آن در تاریخ 25 ژانویه همین سال با حضور محمد برهانالدین و سخنرانی انور السادات رئیس جمهور وقت مصر برگزار شد. این ضریح به شکل مربّعی است که در هر ضلع آن سه پنجره مشبّک و در بالای سقف آن، یک گنبد نیمکرهای وجود دارد. بدنه ضریح از نقوش گیاهی پوشیده شده است و در بالای هر پنجره، دایرهای حاوی عبارت «سیدتنا زینب علیها السلام» به خط کوفی به چشم میخورد. همچنین در گرداگرد ضریح در بخش فوقانی آن، دو کتیبه به خط ثلث وجود دارد که کتیبه پایینی حاوی سوره شمس و کتیبه بالایی حاوی آیه 35 سوره نور (آیه نور) میباشد. همچنین بر طاق پنجره حاوی دربِ ضریح، دو آیه 23 و 24 سوره رعد 10 با خطّ ثلث زرّین، نبشته شده است.
ضریح قبر منسوب به رقیّه دختر امام علی (ع) در سال 1416ق نصب شده و از نظر تزئینات هنری، با سایر ضریحهای نقره تفاوتهایی دارد. شکل ضریح نزدیک به مستطیل و اضلاع آن به تناوب دارای سه یا چهار پنجره مشبّک است. در بالای سقف ضریح گنبد کوچک و در بالای زاویههای اضلاع آن، مقرنسهایی شبیه مقرنس موجود در گوشههای مناره مسجد کوفه (که تقلیدی است از نمونه موجود در مسجد الاقمر)، وجود دارد. پایه ضریح از سنگ مرمر سبز رنگ حجاری شده است.
نتیجهگیری
بر اساس این پژوهش، دو داعی اخیر بهره، طاهر سیفالدین و فرزندش محمد برهانالدین، آثار هنری و فرهنگی متعددی در عتبات عالیات و زیارتگاههای شیعه در کشورهای عراق، سوریه، اردن، فلسطین و مصر از خود بهجا گذاشتهاند که بیانگر اهتمام آنان به این زیارتگاهها است. این زیارتگاهها را میتوان به شرح زیر دستهبندی کرد:
1. مزارها و مکانهای مرتبط با امام علی (ع)، شامل آستان آن حضرت در نجف، مسجد کوفه و محراب شهادت ایشان.
2. مزارها و مکانهای مرتبط با امام حسین (ع)، شامل آستان آن حضرت در کربلا و زیارتگاههای رأس الحسین (ع) در قاهره، دمشق و عسقلان، و نیز زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در دمشق.
3. مزارهای فرزندان بلافصل امیرالمؤمنین (ع) از جمله آستان حضرت ابوالفضل عباس در کربلا و زیارتگاههای زینب و رقیه دختران امام علی (ع) در قاهره.
4. مزارات یاران و منسوبین پیامبر (ص) و امام علی (ع) از جمله زیارتگاه مالک اشتر در حومه قاهره، زیارتگاههای جعفر طیار و زید بن حارثه در مؤته اردن، زیارتگاه هاشم جدّ رسول خدا (ص) در شهر غزه.
تعدادی از زیارتگاههای فوق در سرزمینهایی قرار دارد که از نظر تاریخی، مدتی تحت نفوذ فاطمیان مصر قرار داشته و برخی از این زیارتگاهها (نظیر رأس الحسین قاهره) با تاریخ و عقاید فرقه اسماعیلیه ارتباط محکمی دارد. این موضوع، انگیزه بهرهها برای توجه به زیارتگاههای فوق را دو چندان کرده است. طبیعی است که قبور و زیارتگاههای امامان و شخصیتهایی که از جایگاهی در نظام اعتقادی بهره و اسماعیلیان برخوردار نیستند، از جمله امامان مدفون در کاظمین و سامرا، مورد توجه این طایفه قرار نگرفته است.
نوع آثار بهرهها در زیارتگاههای موضوع پژوهش، در تعدادی از موارد شامل بازسازیهای ساختمانی (شامل مسجد کوفه، زیارتگاه مالک اشتر، مقام رأس الحسین (ع) در عسقلان و قبر هاشم جدّ پیامبر (ص) در غزه)، اما به طور عمده شامل ضریحهای نقره و یا طلا و نقره نصب شده در زیارتگاههای شیعه است. البته نصب ضریحهای طلا و نقره را در دوره طاهر سیفالدین و برروی قبر دو امام اول و سوم شیعیان شاهد بودهایم. اما ضریحهای نقره، به طور گستردهتر در دوره محمد برهانالدین برروی سایر قبور و مقامهای مورد اشاره نصب شده است.
از منظر هنر و معماری، بیشتر آثار بهرهها دارای ویژگیهای کلی و مشترکی است که آنها را از دیگر آثار و سبکهای هنری متمایز ساخته است. بیشتر ضریحهای نقرهای بهرهها در مصر و شام، از نظر شکل و نمای بیرونی آن، یادآور معماری اسلامی هند است و شکل کلی برخی از بناهای آرامگاهی و یادمانی اسلامی در این سرزمین (نظیر گل گمبز در بیجاپور و چار منار در حیدرآباد ) را در ذهن تداعی میکند. همچنین استفاده فراوان از نقوش برجسته گیاهی (به ویژه برگ و خوشه انگور) و نیز عنصر سنگ مرمر سفید (در بناهای بازسازی شده به دست بهرهها نظیر مسجد کوفه و زیارتگاه مالک اشتر و در پایه برخی ضریحها)، از دیگر ویژگیهای برجسته سبک هنری بهرهها است.
از سوی دیگر، در آثار بررسی شده، همزمان با استفاده از عناصر معماری شبه قاره، آشکارا از عناصر هنری دوره خلافت فاطمی مصر تقلید و الگوبرداری شده است. از میان بناهای دینی فاطمی در قاهره، الگوبرداری بیشتری از جزئیات معماری مشهد جیوشی، مسجد الاقمر و مسجد الانور (مسجد الحاکم) مشهود است که میتواند بیانگر اهمیت تاریخی و مذهبی این بناها برای بهرهها باشد.
تحلیل و بررسی محتوای کتیبههای موجود در آثار بهرهها نیز بازخوانی و قرائت دقیق و شاملتری را میطلبد که تنها با تحقیق میدانی گستردهای امکانپذیر است. اما در یک نتیجهگیری کلی و اجمالی که حاصل آگاهی از متن بیشتر نمونههای موجود است، میتوان کتیبهها را از نظر محتوایی بدین ترتیب تقسیمبندی کرد:
1. کتیبههای قرآنی شامل یک سوره کامل یا یک یا چند آیه از برخی سورههای قرآن.
2. احادیث و روایات در فضیلت اهل بیت (ع) و عبارتها و شعارهای دینی مشهور.
3. اسماء الله الحسنی، اسامی پیامبر (ص) و امامان و یا صاحبان مزارها، که بیشتر درون دایره آمده است.
4. اشعار و مرثیههایی که عمدتاً سروده داعیان متأخر بهره به ویژه طاهر سیفالدین است و موضوع آن غالباً رثای امام حسین (ع) و بیان مصائب اهل بیت (ع) در واقعه عاشورا است.
5. کتیبههای حاوی نام داعی نصب کننده ضریح و تاریخ آن.
محتوای این کتیبهها، متناسب با محل وقوع آن و نیز متناسب با شخصیتی است که زیارتگاه حاوی اثر بهرهها به وی منسوب است. به عنوان مثال، اشعار و مرثیههای طاهر سیفالدین، برروی ضریح (پیشین) امام حسین (ع) در کربلا و ضریح رأس الحسین در دمشق و ضریح و داخل گنبد زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در دمشق به چشم میخورد. خطوط کتیبهها (به ویژه کتیبههای ضریحها) عمدتاً ثلث و یا کوفی تزئینی به سبک دوره فاطمی است.
با توجه به آنچه گذشت، یکی از مهمترین ویژگیهای آثار بهرهها را باید نمادگرایی مشهود به کار رفته در این آثار دانست. بدین معنی که بهرهها در آثار خود، از تزئینات و عناصر مرتبط با هنر و معماری اسلامی سبک هندی و دوره فاطمی مصر استفاده کردهاند و با این کار تعلق خاطر و وابستگی تاریخی، اعتقادی و معنوی خود را به دو سرزمین هند و مصر نشان دادهاند: هند به عنوان سرزمینی که قرنهاست محل زندگی داعیان و پیروان بهره بوده و مراحل مختلف دوره دعوت این فرقه در آن سپری شده است؛ و مصر نیز به عنوان سرزمینی که مهمترین پایگاه تاریخی خلفای فاطمی (که امامان اسماعیلیه بودهاند) و شاهد دوره شکوه و عظمت آنان بوده و بسیاری از جنبههای فکری و عقیدتی این فرقه شکل گرفته و دوره «غیبت» از دیدگاه آنان نیز در این سرزمین آغاز شده است.
سرزمین شام از مراکز اصلی حضور اسماعیلیان در فاصله قرون سوم تا ششم هجری بوده است و تا به امروز در برخی شهرهای مرکزی سوریه نظیر سلمیه و مصیاف، یک اقلیت اسماعیلیه حضور خود را حفظ کردهاند. بهرهها در یک قرن اخیر به تعدادی از زیارتگاههای اسماعیلیان در این سرزمین که برایشان از تقدس و اهمیت معنوی برخوردار است، توجّه نشان داده و اقدام به بازسازی ساختمان برخی از آنها نمودهاند که از آن جمله میتوان به مسجد و زیارتگاه امام اسماعیل (مدفن چند تن از ائمه «مستور» اسماعیلیه در قرن سوم هجری) در شهر سلمیّه، و مزار «شیخ محمد رفنی» (از داعیان نزاری) در مصیاف اشاره کرد.
افزون بر بازسازی مزارات ویژه فرقه اسماعیلیه در شام، بهرهها اقدام به نصب ضریحهای نقره در برخی زیارتگاههای اهل بیت (ع) در سوریه و اردن، که برای شیعیان دوازده امامی نیز مقدّس به شمار میآید، نمودهاند و برخی از زیارتگاههای اهل بیت (ع) در فلسطین را نیز بازسازی کردهاند.
2-1. سوریه
علاوه بر زیارتگاههای خاص اسماعیلیان در مناطق اسماعیلینشین در مرکز سوریه، زیارتگاههای دیگری در دمشق وجود دارد که از زیارتگاههای مهم و معتبر شیعیان دوازده امامی به شمار میآید؛ اما مذاهب و فرق دیگر از جمله بهرهها نیز نسبت به زیارت آنها اهتمام دارند و بهرهها در برخی از این زیارتگاهها آثاری از خود به یادگار گذاشتهاند. این آثار شامل دو ضریح نقرهای در زیارتگاههای رأس الحسین (ع) در کنار مسجد جامع اموی دمشق و زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در قبرستان بابالصغیر همین شهر است.
زیارتگاه رأس الحسین (ع)، متصل به زیارتگاه مقام امام زینالعابدین (ع) در ضلع شرقی صحن مسجد اموی واقع است و محل قرار دادن سر امام حسین (ع) در زمان انتقال آن به دمشق به شمار میآید. (ابنعساکر، 1995م، 2/304) ضریح نقرهای رأس الحسین (ع)، بر اساس کتیبه روی درِ ضریح، در سال 1414ق، به کوشش محمد برهانالدین داعی کنونی بهره نصب شده و با حضور وی و جمعی از پیروانش در شب میلاد امام زمانِ غایبِ آنها، رونمایی شده است. (نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 2/52)
با توجه به قرار داشتن جایگاه سر امام حسین (ع) در گوشه اتاق زیارتگاه، ضریح موجود بر آن تنها دو ضلع (شرقی و جنوبی) دارد و از سمت شمال و غرب متصل به دیوار است. طول، عرض و ارتفاع آن به ترتیب 5/1، 1 و 2 متر میباشد و بدنه نقره آن برروی پایهای از سنگ مرمر سفید حجاری شده قرار گرفته است. در ضلع جنوبی ضریح سه پنجره مشبّک و در ضلع غربی، در ضریح وجود دارد. وجود سه منارهمانند در زوایای ضریح، برای ما الگوی مقابر و بناهای اسلامی هند را یادآوری میکند.
جبهه ضریح با نقوش گیاهی برجسته و دو کتیبه نواری مذهّب به خط نسخ و ثلث آراسته شده است. کتیبه بالایی حاوی آیه 266 سوره بقره و کتیبه پایینی حاوی چند فقره از دعای امام حسین (ع) در روز عاشورا و سه بند از مرثیه منظوم 21 بندی طاهر سیفالدین پدر محمد برهانالدین در رثای سیدالشهداء (ع) و اهل بیت ایشان است. در دوایر میان نقوش گیاهی نیز عبارت «سیدنا الحسین» و «ابوعبدالله» به چشم میخورد. (برای آگاهی از وصف تفصیلی ضریح و کتیبههای روی آن، ر.ک: الکرباسی، 2011م، 6/270-274)
گفتنی است در پشت جایگاه رأس الحسین (ع) در دیوار مقام امام زینالعابدین (ع)، طاقچه مربع کوچکی وجود دارد که زائران به نیّت تبرک، سر خود را به آن وارد میکنند و میبوسند. داخل این طاقچه و گرداگرد آن نیز از سوی بهرهها با صفحههای نقره پوشیده شده است که بخشی از آن حاوی تزئینات برجسته گیاهی و نیز یک دایره حاوی عبارت «سیدنا الحسین صع» میباشد. در بالای آن نیز بعد از بسمله، بخشی از آیه 33 سوره اسراء 1
ومن قُتل مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً
زیارتگاه سرهای شهدای کربلا، در ضلع شرقی قبرستان بابالصغیر دمشق قرار دارد و دارای مقبره و صحن مستقل است. این زیارتگاه محل دفن سرهای بریده تعدادی از شهدای کربلا به شمار میآید و مدفن سرها به صورت قبر برجستهای در میان مقبره مشخص شده است. ضریح نقرهای موجود برروی این قبر، با استناد به کتیبه روی درِ آن، در سال 1414ق به کوشش محمد برهانالدین نصب شده است. این ضریح به شکل مربّع است و در بالای سقف آن گنبد شیاردار کوچکی قرار دارد. در زوایای ضریح نیز چهار منارهمانند هشت ضلعی وجود دارد که در رأس هر مناره، یک گنبدمانند شیاردار کوچک به چشم میخورد. بدین ترتیب شکل کلی ضریح یادآور مقابر و بناهای آرامگاهی هند است.
در هر ضلع ضریح، سه پنجره مشبّک وجود دارد که جبهه طاقهای آن با نقوش گیاهی برجسته آراسته شده است و در همین قسمت دوایری حاوی عبارت «رؤوس الشهدا» به خط کوفی تزئینی به چشم میخورد. در بالای این قسمت دو ردیف کتیبه مذهّب به خط ثلث وجود دارد که در بالای آنها یک تاج کنگرهدار وجود دارد. کتیبه پایینی در هر ضلع ضریح، حاوی یک بند از مرثیه 21 بندی طاهر سیفالدین درباره عاشورا است و کتیبه بالایی نیز در هر ضلع، حاوی یک آیه از قرآن از جمله آیه 169 سوره آلعمران 2
ولا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاءٌ عند ربّهم یرزقون
من المؤمنین رجالٌ صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه ومنهم من ینتظر وما بدّلوا تبدیلاً
در کتابی که بهرهها درباره زیارتگاههای شام با عنوان «نزهة البیت المقدّس والشام والاردن» منتشر کردهاند، به جنبههای نمادین این ضریح اشاره شده است. از جمله آنکه تاج ضریح از 72 کنگره (به تعداد شهدای کربلا) تشکیل شده است و گنبد ضریح به تعداد سرهای شهدای کربلا دارای 70 شیار، و گنبدِ منارههای ضریح نیز به تعداد شهدای اهل بیت در واقعه کربلا، دارای 19 شیار میباشد. در همین کتاب آمده است که در ساخت گنبد ضریح رؤوس الشهدا، از گنبد مسجد الانور 4
مسجد الانور که امروزه به نام مسجد الحاکم شناخته میشود، از مهمترین مساجد دوره فاطمی در قاهره به شمار میآید. ساخت این مسجد به دستور خلیفة فاطمی العزیز بالله (حک: 356-386) آغاز شد و در دوره جانشین وی الحاکم بأمر الله (حک: 386-411) به پایان رسید. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: عبدالرزاق، 1999م، 237)
آثار بهرهها در بخشهای دیگری از ساختمان زیارتگاه سرهای شهدا نیز به چشم میخورد. از جمله در کتیبهای برجسته به خط ثلث زرّین در داخل گنبد بنا، گزیدهای از ابیات یک قصیده از طاهر سیفالدین در رثای حضرت سیدالشهداء (ع) نبشته شده است. (متن کامل قصیده در: نزهة البیت المقدّس والشام والاردن، 1420ق، 80-84) در بالای سردر زیارتگاه نیز کتیبه مدوّری حاوی یک بند از مرثیه 21 بندی طاهر سیفالدین به چشم میخورد. همچنین برای چاه آبی که در صحن مسجد حاوی محراب امام زینالعابدین (ع) در مجاورت همین زیارتگاه قرار دارد، دهانهای از سنگ مرمر سفید حجاری شده ایجاد شده است.
2-2. اردن
مهمترین زیارتگاههای شیعیان در کشور اردن، قبور شهدای مؤته است که در روستای «مزار» (نزدیک منطقه محل وقوع غزوه مؤته)، در استان «کرَک» این کشور قرار دارد. شهدایی که قبور آنان تا به امروز باقی مانده عبارتاند از: جعفر بن ابیطالب، ملقّب به جعفر طیار، برادر امیر مؤمنان (ع) و پسر عموی رسول خدا (ص)؛ زید بن حارثه، صحابی و فرزند خوانده پیامبر اسلام (ص)، و عبدالله بن رواحه، از دیگر صحابه بزرگ رسول خدا (ص). دولت اردن در دوره اخیر دست به توسعه بنای این زیارتگاهها زده است و بهرهها نیز برروی دو قبر جعفر طیار و زید بن حارثه، ضریحهای نقره نصب کردهاند.
ضریح قبر جعفر طیار به شکل مربّع و هر ضلع آن حاوی سه پنجره مشبّک طاقدار است. بر سقف این ضریح یک گنبد کوچک شیاردار وجود دارد، اما زوایای آن فاقد زائدههای منارهمانند است. در بدنه ضریح در بالای پنجرههای مشبّک، یک نوار عریض حاوی تزئینات گیاهی برجسته وجود دارد که در میان آن، یک دایره حاوی عبارت «سیدنا جعفر الطیّار ذو الجناحین رضوان الله علیه» به خط کوفی تزئینی به چشم میخورد. بخش فوقانی ضریح، دارای کتیبههای قرآنی به خط ثلث و یک تاج کنگرهدار در بالای آن است. کتیبه روی درِ ضریح بیانگر آن است که کار نصب آن برروی قبر، در سال 1420ق به اهتمام محمد برهانالدین پایان یافته است.
ضریح نقره قبر زید بن حارثه تقریباً شبیه ضریح جعفر طیار، اما کوچکتر و سادهتر است. هر ضلع آن دارای دو پنجره مشبّک میباشد و در بالای پنجرهها یک ردیف کتیبه حاوی آیات قرآنی وجود دارد و بر سقف ضریح نیز گنبد سادهای به چشم میخورد.
2-3. فلسطین اشغالی
سرزمین فلسطین نزد عموم مسلمانان از اهمیت دینی ویژهای برخوردار است و زیارتگاههای مقدّس مهمی را در خود جای داده است. این سرزمین در دو قرن چهارم و پنجم هجری از سرزمینهای تحت نفوذ فاطمیان بوده است. اینها عواملی برای جلب توجه بهرهها به این سرزمین بوده و آنها در چند دهه اخیر با هدف زیارت اماکنی که برایشان از اهمیت دینی و تاریخی ویژهای برخوردار است، از جمله مسجد الاقصی در بیتالمقدس و حرم حضرت ابراهیم (ع) در الخلیل، سفرهایی به اراضی اشغالی فلسطین داشتهاند.
یکی از زیارتگاههای مورد توجه بهرهها در فلسطین، زیارتگاه هاشم جدّ پیامبر اسلام (ص) در شهر «غزه» است که بر اساس برخی منابع تاریخی، در جریان یکی از سفرهای تجاری خود به شام، در این شهر از دنیا رفته است. (از جمله، ر.ک: ابن سعد، 1985م، 1/79) امروزه قبر منسوب به وی، درون گنبدی در زاویه شمال غربی مسجدی تاریخی از دوره عثمانی قرار دارد. پس از تشکیل حکومت خودگردان فلسطین (سال 1994م)، بهرهها مجوز نوسازی قبر را دریافت کردند و در سال 2000 م با هزینه 30 هزار دلار کار بازسازی اتاق زیارتگاه را آغاز نمودند. (ریما، 2010م) در جریان این بازسازی، قبر هاشم با پوششی از سنگ مرمر نوسازی شده است.
زیارتگاه دیگر مورد توجه بهرهها در فلسطین، مزار رأس الحسین (ع) در شهر عسقلان است که به قولی محل دفن سر امام حسین (ع) بوده و فاطمیان در نیمه قرن ششم هجری، این سر را به جایگاه کنونی آن در قاهره منتقل کردند. 5
زیارتگاه رأس الحسین در عسقلان، در اواخر قرن پنجم هجری به دست بدر الجمالی وزیر مستنصر فاطمی احیا و بازسازی شد. (مخلص، 1946، 137-138). سپس در نیمه قرن ششم هجری، طلائع بن رُزَیک، وزیر الفائز فاطمی، از بیم اشغال عسقلان به دست صلیبیان، سر منسوب به امام حسین (ع) را از عسقلان به قاهره منتقل کرد و به دستور الفائز، آن را در زیارتگاه کنونی رأس الحسین در این شهر به خاک سپردند. (ابن عبدالظاهر، 1996م، 30)
Ashkelon
“Sacred surprise behind Israeli hospital”, 2008, Los Angeles Times, May 21.
3. مصر
طایفه بهره که از نظر اعتقادی، خود را امتداد خلافت فاطمی میدانند و به سرزمین مصر وابستگی روحی و معنوی ویژهای دارند، از نیمههای قرن بیستم میلادی شروع به مسافرت به مصر کردهاند و به تعبیر یک نویسنده مصری، «فاطمیان پس از هشت قرن غیبت، به مصر باز میگردند.» (الوردانی، 1993م، 169) آنها به زیارتگاههای شیعی و تعداد دیگری از مساجد و بناهای دینی دوره فاطمی که جزو مقدّسات آنان به شمار میآید، اهتمام و توجه ویژهای نشان دادهاند. (الوردانی، 1993م، 174)
در چند دهه اخیر، محمد برهانالدین داعی اخیر بهره، با هماهنگی دولت مصر اقدام به بازسازی تعدادی از مساجد دوره فاطمی در قاهره کرده است که از مهمترین آنها میتوان به اقدامات زیر اشاره کرد: 8
ویکیپدیای عربی، مدخل «محمد برهانالدین».
1. بازسازی مسجد الحاکم بأمر الله قاهره (مسجد الانور) که پس از پایان بازسازی، در تاریخ 1401ق / 1981م با حضور انور السادات رئیس جمهور اسبق مصر افتتاح گردید.
2. بازسازی مسجد الاقمر قاهره در تاریخ 1416ق / 1996م.
3. بازسازی مسجد لؤلؤه در قاهره در اواخر دهه 90 قرن بیستم.
4. بازسازی مشهد جیوشی در قاهره.
بهرهها همچنین زیارتگاه مالک اشتر را بازسازی کرده و در تعدادی از زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره که مورد احترام شیعیان دوازده امامی نیز میباشد، ضریحهای نقره نصب نمودهاند.
3-1. زیارتگاه مالک اشتر
یکی از زیارتگاههای مهم شیعه که به دست بهرهها بازسازی شده، زیارتگاه مالک اشتر در حومه قاهره است. ساختمان جدید این زیارتگاه شامل اتاقی است با پلان مستطیل که بر فراز آن گنبد مدوّری با ساقه / گردن دو طبقه (مربع و هشت ضلعی) وجود دارد. نمای بنا کاملاً سفیدکاری شده و در بالاترین و پایینترین نقطه دیوارهای آن در گرداگرد بنا، تزئینات نواری به چشم میخورد. همچنین در گرداگرد درها و پنجرههای مزار ـ از بیرون ـ کتیبههای تزئینی کوفی به سبک دوره فاطمی مصر وجود دارد. در داخل بنا نیز دو کتیبه تزئینی کوفی به صورت نواری در گرداگرد بخش فوقانی دیوارهای اتاق به چشم میخورد. قبر مالک اشتر به صورت برجسته در میان اتاق و از سنگ مرمر است و در گرداگرد قبر، نقوش گیاهی برجسته وجود دارد.
گفتنی است که برادر داعی مطلق بهرهها، در کنار زیارتگاه مالک اشتر دفن شده است (الوردانی، 1993م، 174) که این نکته میتواند نشاندهنده اهمیت این زیارتگاه نزد بهرهها باشد. در کنار قبر وی بر دیوار بیرونی ساختمان زیارتگاه، لوحی از سنگ مرمر نصب شده است که حاوی بخشی از آیه 22 سوره شوری 9
والذین آمنوا وعملوا الصالحات فی روضات الجنّات، لهم ما یشاؤون عند ربهم ذلک هو الفضل الکبیر
3-2. زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره
زیارتگاههایی که بهرهها ضریحهای نقره جدیدی را با ضریحهای مسی قدیمیتر موجود در آنها تعویض کردهاند، عبارتاند از زیارتگاه رأس الحسین (ع)، زیارتگاه زینب دختر امام علی (ع) و زیارتگاه رقیه دختر امام علی (ع).
زیارتگاه رأس الحسین قاهره، محلی است که به قولی سر منسوب به امام حسین (ع) در آن دفن شده است. این سر به دستور طلائع بن رُزیک (درگذشته 556ق)، وزیر الفائز فاطمی (حک: 549-555)، در نیمه قرن ششم هجری از محل سابق آن در عسقلان به قاهره انتقال یافت و در محل کنونی آن به خاک سپرده شد. (ابن عبدالظاهر، 1996م، 30) این زیارتگاه همواره مورد توجه مصریها بوده است و در حال حاضر نیز از مشهورترین زیارتگاههای اهل بیت (ع) در قاهره به شمار میآید.
ضریح نقره زیارتگاه رأس الحسین، در سال 1385ق / 1965م (ماهر، 1971م، 1/385)، در زمان حیات طاهر سیفالدین نصب شده است. این ضریح به شکل مستطیل و اضلاع آن به تناوب دارای چهار یا سه پنجرة مشبّک است. در چهار گوشه ضریح، چهار منارهمانند هشت ضلعی برجسته وجود دارد که منارههای بناهای آرامگاهی هند را در ذهن تداعی میکند. در گرداگرد ضریح و بالای پنجرهها، سه ردیف کتیبه وجود دارد که از پایین به بالا، به ترتیب حاوی سوره قلم، سوره صفّ و اسامی حسنای خداوند است. همچنین بر بدنه ضریح، در حد فاصل میان پنجرههای مشبّک و بر بدنه منارهگونههای چهار گوشه ضریح، نقوش و تزئینات گیاهی اجرا شده است، و در طرفین طاق هر پنجره نیز دو دایره حاوی دو کلمه «سیدنا الحسین» به چشم میخورد.
گفتنی است که در زیارتگاه رأس الحسین (ع) قاهره، حجرهای وجود دارد که در آن آثاری منسوب به پیامبر (ص) و برخی صحابه ایشان (از جمله یک سرمهدان، دو تار ریش، قطعهای از پیراهن و قطعهای از عصای منسوب به پیامبر (ص)، و دو مصحف منسوب به امام علی (ع) و عثمان بن عفّان) نگهداری میشود. (عبدالوهّاب، 1994م، 91) به جهت احترام خاصی که این آثار برخودارند، بهرهها برای این اتاق، به جای در قبلی آن، درِ جدیدی از نقره با چارچوب مزیّن به نقوش گیاهی نصب کردهاند.
ضریح نقرهای قبر منسوب به زینب دختر امام علی (ع) در قاهره، در سال 1978م نصب شد و مراسم رونمایی از آن در تاریخ 25 ژانویه همین سال با حضور محمد برهانالدین و سخنرانی انور السادات رئیس جمهور وقت مصر برگزار شد. این ضریح به شکل مربّعی است که در هر ضلع آن سه پنجره مشبّک و در بالای سقف آن، یک گنبد نیمکرهای وجود دارد. بدنه ضریح از نقوش گیاهی پوشیده شده است و در بالای هر پنجره، دایرهای حاوی عبارت «سیدتنا زینب علیها السلام» به خط کوفی به چشم میخورد. همچنین در گرداگرد ضریح در بخش فوقانی آن، دو کتیبه به خط ثلث وجود دارد که کتیبه پایینی حاوی سوره شمس و کتیبه بالایی حاوی آیه 35 سوره نور (آیه نور) میباشد. همچنین بر طاق پنجره حاوی دربِ ضریح، دو آیه 23 و 24 سوره رعد 10
والملائکة یدخلون علیهم من کل باب * سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار
ضریح قبر منسوب به رقیّه دختر امام علی (ع) در سال 1416ق نصب شده و از نظر تزئینات هنری، با سایر ضریحهای نقره تفاوتهایی دارد. شکل ضریح نزدیک به مستطیل و اضلاع آن به تناوب دارای سه یا چهار پنجره مشبّک است. در بالای سقف ضریح گنبد کوچک و در بالای زاویههای اضلاع آن، مقرنسهایی شبیه مقرنس موجود در گوشههای مناره مسجد کوفه (که تقلیدی است از نمونه موجود در مسجد الاقمر)، وجود دارد. پایه ضریح از سنگ مرمر سبز رنگ حجاری شده است.
نتیجهگیری
بر اساس این پژوهش، دو داعی اخیر بهره، طاهر سیفالدین و فرزندش محمد برهانالدین، آثار هنری و فرهنگی متعددی در عتبات عالیات و زیارتگاههای شیعه در کشورهای عراق، سوریه، اردن، فلسطین و مصر از خود بهجا گذاشتهاند که بیانگر اهتمام آنان به این زیارتگاهها است. این زیارتگاهها را میتوان به شرح زیر دستهبندی کرد:
1. مزارها و مکانهای مرتبط با امام علی (ع)، شامل آستان آن حضرت در نجف، مسجد کوفه و محراب شهادت ایشان.
2. مزارها و مکانهای مرتبط با امام حسین (ع)، شامل آستان آن حضرت در کربلا و زیارتگاههای رأس الحسین (ع) در قاهره، دمشق و عسقلان، و نیز زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در دمشق.
3. مزارهای فرزندان بلافصل امیرالمؤمنین (ع) از جمله آستان حضرت ابوالفضل عباس در کربلا و زیارتگاههای زینب و رقیه دختران امام علی (ع) در قاهره.
4. مزارات یاران و منسوبین پیامبر (ص) و امام علی (ع) از جمله زیارتگاه مالک اشتر در حومه قاهره، زیارتگاههای جعفر طیار و زید بن حارثه در مؤته اردن، زیارتگاه هاشم جدّ رسول خدا (ص) در شهر غزه.
تعدادی از زیارتگاههای فوق در سرزمینهایی قرار دارد که از نظر تاریخی، مدتی تحت نفوذ فاطمیان مصر قرار داشته و برخی از این زیارتگاهها (نظیر رأس الحسین قاهره) با تاریخ و عقاید فرقه اسماعیلیه ارتباط محکمی دارد. این موضوع، انگیزه بهرهها برای توجه به زیارتگاههای فوق را دو چندان کرده است. طبیعی است که قبور و زیارتگاههای امامان و شخصیتهایی که از جایگاهی در نظام اعتقادی بهره و اسماعیلیان برخوردار نیستند، از جمله امامان مدفون در کاظمین و سامرا، مورد توجه این طایفه قرار نگرفته است.
نوع آثار بهرهها در زیارتگاههای موضوع پژوهش، در تعدادی از موارد شامل بازسازیهای ساختمانی (شامل مسجد کوفه، زیارتگاه مالک اشتر، مقام رأس الحسین (ع) در عسقلان و قبر هاشم جدّ پیامبر (ص) در غزه)، اما به طور عمده شامل ضریحهای نقره و یا طلا و نقره نصب شده در زیارتگاههای شیعه است. البته نصب ضریحهای طلا و نقره را در دوره طاهر سیفالدین و برروی قبر دو امام اول و سوم شیعیان شاهد بودهایم. اما ضریحهای نقره، به طور گستردهتر در دوره محمد برهانالدین برروی سایر قبور و مقامهای مورد اشاره نصب شده است.
از منظر هنر و معماری، بیشتر آثار بهرهها دارای ویژگیهای کلی و مشترکی است که آنها را از دیگر آثار و سبکهای هنری متمایز ساخته است. بیشتر ضریحهای نقرهای بهرهها در مصر و شام، از نظر شکل و نمای بیرونی آن، یادآور معماری اسلامی هند است و شکل کلی برخی از بناهای آرامگاهی و یادمانی اسلامی در این سرزمین (نظیر گل گمبز در بیجاپور و چار منار در حیدرآباد ) را در ذهن تداعی میکند. همچنین استفاده فراوان از نقوش برجسته گیاهی (به ویژه برگ و خوشه انگور) و نیز عنصر سنگ مرمر سفید (در بناهای بازسازی شده به دست بهرهها نظیر مسجد کوفه و زیارتگاه مالک اشتر و در پایه برخی ضریحها)، از دیگر ویژگیهای برجسته سبک هنری بهرهها است.
از سوی دیگر، در آثار بررسی شده، همزمان با استفاده از عناصر معماری شبه قاره، آشکارا از عناصر هنری دوره خلافت فاطمی مصر تقلید و الگوبرداری شده است. از میان بناهای دینی فاطمی در قاهره، الگوبرداری بیشتری از جزئیات معماری مشهد جیوشی، مسجد الاقمر و مسجد الانور (مسجد الحاکم) مشهود است که میتواند بیانگر اهمیت تاریخی و مذهبی این بناها برای بهرهها باشد.
تحلیل و بررسی محتوای کتیبههای موجود در آثار بهرهها نیز بازخوانی و قرائت دقیق و شاملتری را میطلبد که تنها با تحقیق میدانی گستردهای امکانپذیر است. اما در یک نتیجهگیری کلی و اجمالی که حاصل آگاهی از متن بیشتر نمونههای موجود است، میتوان کتیبهها را از نظر محتوایی بدین ترتیب تقسیمبندی کرد:
1. کتیبههای قرآنی شامل یک سوره کامل یا یک یا چند آیه از برخی سورههای قرآن.
2. احادیث و روایات در فضیلت اهل بیت (ع) و عبارتها و شعارهای دینی مشهور.
3. اسماء الله الحسنی، اسامی پیامبر (ص) و امامان و یا صاحبان مزارها، که بیشتر درون دایره آمده است.
4. اشعار و مرثیههایی که عمدتاً سروده داعیان متأخر بهره به ویژه طاهر سیفالدین است و موضوع آن غالباً رثای امام حسین (ع) و بیان مصائب اهل بیت (ع) در واقعه عاشورا است.
5. کتیبههای حاوی نام داعی نصب کننده ضریح و تاریخ آن.
محتوای این کتیبهها، متناسب با محل وقوع آن و نیز متناسب با شخصیتی است که زیارتگاه حاوی اثر بهرهها به وی منسوب است. به عنوان مثال، اشعار و مرثیههای طاهر سیفالدین، برروی ضریح (پیشین) امام حسین (ع) در کربلا و ضریح رأس الحسین در دمشق و ضریح و داخل گنبد زیارتگاه سرهای شهدای کربلا در دمشق به چشم میخورد. خطوط کتیبهها (به ویژه کتیبههای ضریحها) عمدتاً ثلث و یا کوفی تزئینی به سبک دوره فاطمی است.
با توجه به آنچه گذشت، یکی از مهمترین ویژگیهای آثار بهرهها را باید نمادگرایی مشهود به کار رفته در این آثار دانست. بدین معنی که بهرهها در آثار خود، از تزئینات و عناصر مرتبط با هنر و معماری اسلامی سبک هندی و دوره فاطمی مصر استفاده کردهاند و با این کار تعلق خاطر و وابستگی تاریخی، اعتقادی و معنوی خود را به دو سرزمین هند و مصر نشان دادهاند: هند به عنوان سرزمینی که قرنهاست محل زندگی داعیان و پیروان بهره بوده و مراحل مختلف دوره دعوت این فرقه در آن سپری شده است؛ و مصر نیز به عنوان سرزمینی که مهمترین پایگاه تاریخی خلفای فاطمی (که امامان اسماعیلیه بودهاند) و شاهد دوره شکوه و عظمت آنان بوده و بسیاری از جنبههای فکری و عقیدتی این فرقه شکل گرفته و دوره «غیبت» از دیدگاه آنان نیز در این سرزمین آغاز شده است.
این مقاله به نخستین همایش بینالمللی میراث مشترک ایران و هند ارائه شده و در مجموعه مقالات همایش منتشر شده است.
- ومن قُتل مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً
- ولا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاءٌ عند ربّهم یرزقون
- من المؤمنین رجالٌ صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه ومنهم من ینتظر وما بدّلوا تبدیلاً
- مسجد الانور که امروزه به نام مسجد الحاکم شناخته میشود، از مهمترین مساجد دوره فاطمی در قاهره به شمار میآید. ساخت این مسجد به دستور خلیفة فاطمی العزیز بالله (حک: 356-386) آغاز شد و در دوره جانشین وی الحاکم بأمر الله (حک: 386-411) به پایان رسید. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: عبدالرزاق، 1999م، 237)
- زیارتگاه رأس الحسین در عسقلان، در اواخر قرن پنجم هجری به دست بدر الجمالی وزیر مستنصر فاطمی احیا و بازسازی شد. (مخلص، 1946، 137-138). سپس در نیمه قرن ششم هجری، طلائع بن رُزَیک، وزیر الفائز فاطمی، از بیم اشغال عسقلان به دست صلیبیان، سر منسوب به امام حسین (ع) را از عسقلان به قاهره منتقل کرد و به دستور الفائز، آن را در زیارتگاه کنونی رأس الحسین در این شهر به خاک سپردند. (ابن عبدالظاهر، 1996م، 30)
- Ashkelon
- “Sacred surprise behind Israeli hospital”, 2008, Los Angeles Times, May 21.
- ویکیپدیای عربی، مدخل «محمد برهانالدین».
- والذین آمنوا وعملوا الصالحات فی روضات الجنّات، لهم ما یشاؤون عند ربهم ذلک هو الفضل الکبیر
- والملائکة یدخلون علیهم من کل باب * سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار
چهارشنبه ۱۳ آبان ۱۳۹۴ ساعت ۳:۱۰
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .