قم شهر تاریخیِ کهنی است که نظر به جایگاه و اهمیت علمی و مذهبی آن در طول دوره اسلامی، بناهای معماری فراوان و قابل توجهی در آن شکل گرفته است که به عنوان نمونه‌های برجسته آن، می‌توان به آستان مقدس حضرت معصومه، مقابر باغ گنبد سبز و دیگر مقبره‌های برجی شکل قم (متعلق به سده هشتم) اشاره کرد. اما متأسفانه از زمان آغاز شهرسازی مدرن و به بهانه توسعه بافت شهري و خيابان‌كشي، این شهر در یک سده گذشته بسیاری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی ارزشمند خود را ـ اعم از مدارس، مقابر، زیارتگاه‌ها، آب‌انبارها و خانه‌ها ـ از دست داده است.
بخشی از میراث از دست رفته قم در یکصد سال اخیر، بناهایی است که امروزه به طور کامل از بین رفته و هیچ نشانی از آنها به چشم نمی‌خورد. برخی از این دست بناها، تحت تأثیر عوامل و بلایای طبیعی آسیب دیده و به علت بی‌توجهی مردم نسبت به حفاظت و مرمّت آنها، به مرور از بین رفته است. اما شمار دیگری نیز در جریان طرح‌های توسعه شهری و خیابان‌کشی‌های مدرن، تخریب گشته شده است. از جمله مهم‌ترین این دست آثار و بناها، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. قلعه دختر، برروی تپه‌ای کنار رودخانه قم نزدیک جاده اراک، از معدود آثار قم از دوره پیش از اسلامِ (گویا از دوره ساسانی)، که در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی تخریب شد.
2. بنای آرامگاهی واقع در محدوده گلزار شهدای قم که مرحوم عباس فیض آن را به عنوان بقعه امامزاده ابوالعباس احمد شناسانیده و گویا تا اواخر دوره پهلوی پابرجا بوده.
3. امامزاده سید سربخش، واقع در محله چهل اختران و نزدیک بقعه شاه اسماعیل، که در جریان احداث خیابان آذر، گویا در اوایل دوره پهلوی تخریب شد.
4. تکیه متولی‌باشی در محدوده خیابان ارم مقابل مقبره ابن قولویه.
5. بنای هشتیِ مجاور خاکفرج که در جریان احداث ساختمان بیمارستانِ مجاور تخریب شد.
6. گنبد کوچکی از دوره ایلخانی در انتهای شرقی کوه خضر، که آندره گدار در کتاب آثار ایران آن را معرفی کرده است.
7. برخی از مقابر پادشاهان صفوی در کنار گنبد حضرت معصومه (س)، که در دوره پهلوی، در جریان ساخت و توسعه برخی مساجد مجموعه آستانه مقدسه (از جمله مسجد بالاسر) تخریب شد.
8. مقبره سید شمس‌الدین محمدمهدی رضوی از شاگردان محقّق کرکی، در کنار مسجد محمدیه، که در جریان توسعه اخیر آستانه مقدسه، به طور کامل از بین رفت.
9. شماری از آب‌انبارهای صفوی و قاجاری قم، از جمله آب‌انبار ساروتقی (از دوره صفوی) و آب‌انبارهای سردار و مدرسه رضویه (از دوره قاجار).
اما بخش دیگری از میراث از دست رفته قم، به عقیده نگارنده این سطور بناهایی است که اگرچه ظاهراً هنوز به همان اسم، باقی و پابرجا است، اما در واقع کاملاً نوسازی شده و ساختمان جدید آنها عمدتاً فاقد ارزش‌های هنری و عناصر معماری قدیمی آن بوده و اصالت تاریخی خود را از دست داده است. شماری از امامزاده‌ها و بقاع متبرکه قم که ساختمان کنونی آنها، با سازه‌های تاریخی اصیل و ارزشمندی که گاه قدمت آنها به سده هشتم هجری می‌رسیده، و نیز برخی از مساجد، تکایا و مدارس علمیه، از این دست بناها به شمار می‌آید؛ و از مهم‌ترین این بناها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. بقعه سلطان محمد شریف: واقع در محله‌ای به همین نام در جنوب چهارمردان.
2. بقعه امامزاده شاه سید علی.
3. بقعه امامزاده شاه ابراهیم: در خیابان شاه ابراهیم.
4. بقعه امامزاده جعفر: در خیابان شاه ابراهیم.
5. بقعه امامزاده خاکفرج.
6. بقعه چهار امامزاده.
7. بقعه بابا مسافر، در کوچه‌ای منشعب از 55 متری عمار یاسر و نزدیک مسجد جامع.
8. بقعه امامزاده جمال غریب در حاشیه قبرستان بقیع که در حدود یک دهه اخیر ساختمان آن کاملاً نوسازی شده.
9. بقعه امامزاده عبدالله قلعه‌چم: قلعه صدری.
10. مسجد عشقعلی: در کوچه‌ای به همین نام در اول خیابان چهارمردان، که در اصل یک تکیه قدیمی بوده.
11. تکیه سنگ سیاه یا سر حوض، که در سال 1342شمسی نوسازی شد.
12. مدرسه دارالشفاء.
13. مدرسه خان (مدرسه آیت‌الله بروجردی).
14. مدرسه حاجی ملا محمدصادق قمی.
افزون بر موارد فوق، می‌توان به بناهایی اشاره کرد که اگرچه ساختمان تاریخی آنها هنوز پابرجا است، اما در نتیجه طرح‌های توسعه و گاه برخی اقدامات غیر اصولی مسئولین امر، بخش‌هایی از آنها آسیب دیده و مخدوش شده است. برای مثال به موارد زیر اشاره می‌شود:
1. کاروانسرای حاج عسگر خان.
2. مطبّ شفاءالدوله.
3. مدرسه رضویه که بخشی از آن در جریان احداث خیابان آذر از بین رفته.
4. بازار بزرگ قم.
5. مسجد امام حسن عسکری.
6. قلعه گبری جمکران.
تخریب گسترده بافت تاریخی قم و بسیاری از خانه‌های قدیمی این شهر در سال‌های اخیر نیز داستان مفصل دیگری است که لازم است در جای دیگری به ابعاد مختلف آن پرداخته شود.

چکیده سخنرانی من در بنیاد قم‌پژوهی، مورخ 9-9-1395