چکیده: در برخی از متون متأخر شیعه، گفت‌وگویی میان امام زین‌العابدین (ع) با شخصی به نام «شبلی» نقل شده که در آن، امام به تأویل مناسک حج و اسرار معنوی آن با صبغه عرفانی پرداخته است. این روایت از زمانی که محدّث نوری آن را در مستدرک الوسائل نقل کرده، مورد توجه و استناد نویسندگان معاصر شیعه قرار گرفته است. با این حال درباره این روایت، ابهامات متعددی در زمینه سند و اعتبار و ماهیت شخص مورد خطاب امام (ع) در این گفت‌وگو وجود دارد که نویسندگان شیعه درباره آنها به نتیجه قطعی و روشنی نرسیده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهنده آن است که در متون نسبتاً کهن صوفیان و گاه سایر منابع عامه، تحریرهای متفاوتی از این گفت‌وگو، اما با ساختاری مشابه آن وجود دارد که در بیشتر آنها، تأویل عرفانی مناسک حج از زبان یکی از مشایخ صوفیه، در قالب گفت‌وگویی میان جنید بغدادی و مرید وی ابوبکر شبلی، دو صوفی برجسته مکتب تصوف بغدادی در سده‌های سوم و چهارم هجری، یا میان شبلی و صوفی دیگری روایت شده است و تحریر شیعی و مفصل‌تری از آن، احتمالاً در دوره‌ای متأخر، به شکل گفت‌وگوی میان شبلی و امام زین‌العابدین (ع) به متون شیعه راه پیدا کرده است.

واژگان کلیدی: اسرار حج، روایات مرسل، امام زین‌العابدین (ع)، شبلی، جنید بغدادی، تصوف، تشیع

مقدمه
در برخی از متون و کتب حدیثی متأخر شیعه، روایتی مرسل، حاوی گفت‌وگویی میان امام زین‌العابدین (ع) با شخصی به نام «شبلی» در باب تأویل مناسک حج و اسرار معنوی آن نقل شده است. این روایت در یکصد سال اخیر مورد اقبال شماری از مؤلفان و نویسندگان شیعه قرار گرفته است که عمدتاً در مقام پرداختن به اسرار و معارف حج، به آن استناد کرده و گاه حتی به عنوان کلام معصوم به آن نگریسته‌اند.
محتوای این روایت به اختصار چنین است که شبلی پس از بازگشت از حج، به محضر امام زین‌العابدین (ع) می‌رسد و ایشان، ادای اعمال و مناسک مختلف حج را از وی جویا می‌شود و شبلی نیز هر بار با پاسخ «آری»، ادای همه این اعمال و مناسک را تصدیق می‌کند. اما امام (ع) با ارائه تأویلی از اسرار عرفانی اعمال و مناسك حج، به وی گوشزد می‌کند كه با توجه به اینکه در هنگام ادای مناسك حج، به این اسرار و مفاهیم توجه نداشته، آن اعمال را به‌جا نیاورده است! در پایان نیز به شبلی تأکید می‌کند که برای رعایت توجه به این اسرار، باید حج خود را از نو به‌جا آورد.
درباره این روایت، ابهامات متعددی از جمله در زمینه سند، اعتبار و محتوای آن وجود دارد که تا کنون بیشتر پژوهشگران و نویسندگانی که به بررسی این روایت پرداخته یا به آن استناد کرده‌اند، به این ابهامات پاسخ درخوری نداده‌اند. از مهم‌ترین این ابهام‌ها، ماهیت تاریخی شبلی یعنی شخص مخاطب امام زین‌العابدین (ع) است که نویسندگان قبلی، به نتیجه‌گیری قطعی و نهایی در این باره نرسیده‌اند.
از سوی دیگر، تحریرهای دیگری از همین گفت‌وگو، با ساختاری نزدیك به آن، در برخی از منابع کهن وجود دارد كه در آنها نشانی از امام معصوم (ع) دیده نمی‌شود. بررسی این تحریرها می‌تواند در بازیابی اصل و منشأ روایت گفت‌وگوی شبلی و امام زین‌العابدین (ع) به ما کمک کند و به‌نظر می‌رسد مؤلفان معاصری که در نوشته‌های خود به این روایت پرداخته‌اند و گاه حتی به عنوان کلام معصوم به آن استناد کرده‌اند، از وجود تحریرهای دیگر آن غافل و بی‌اطلاع بوده‌اند.
ما در این نوشتار، با بررسی و مقایسه تحریرهای گوناگون این گفت‌وگو، تلاش کرده‌ایم تا برخی از ابهام‌های مربوط به حدیث شبلی را روشن کنیم و به این سؤال‌ها پاسخ دهیم که شبلی مورد خطاب در این گفت‌وگو کیست؟ اصل و منشأ اولیه این حدیث چیست و در میراث شیعه چه میزان اعتبار دارد؟ در نهایت، تحریر شیعی حدیث شبلی با تحریرهای دیگر این گفت‌وگو چه میزان تفاوت دارد؟
با توجه به سؤال‌های فوق، در نوشتار پیش‌رو، بر پژوهش درباره پیشینه و خاستگاه حدیث شبلی تمرکز صورت گرفته است. طبیعتاً نقد و بررسی محتوایی این حدیث از ابعاد مختلفی همچون ناهمخوانی‌های مضامین آن با سایر روایات معصومین (ع) و از منظر زبان‌شناسی و بررسی سابقه کاربرد اعلام جغرافیایی و الفاظ و اصطلاحات به‌کار رفته در آن در سایر متون و منابع تاریخی و دینی ، و نیز مقایسه خبر شبلی با دیگر تأویل‌های عرفانی اعمال حج در متون سایر فِرَق شیعه، از حوصله این مقاله خارج خواهد بود و لازم است در فرصت مستقل دیگری بدان پرداخته شود.

مقاله علمی ـ پژوهشی منتشر شده در: پژوهشنامه حج و زیارت، شماره 12، بهار 1400، ص105-132.

فایل متن کامل مقاله را از اینجا دریافت کنید.