[مدتی است قصد نگارش مقاله‌ای درباره محل مسجد غدیر دارم؛ اما مشغله‌های متعدّد و اولویت‌های کاری دیگر، فرصت آن را از من گرفته است. لذا فعلاً در یادداشتی کوتاه، دیدگاهم را در این باره مطرح می‌کنم و تلاش می‌کنم بعداً در مقاله مفصلی، آن را با شواهد و مدارک کافی، مستند و تقویت کنم.]

مسجد غدیر، به عنوان محل بیعت غدیر خم و یادمان تاریخی اعلام ولایت امام علی (ع) از سوی رسول خدا (ص)، از اماکن مقدس شیعیان در سده‌های نخست اسلامی بوده است. در متون روایی کهن شیعه، روایاتی از امامان معصوم (ع) در فضیلت این مسجد و استحباب نماز خواندن در آن نقل شده است.

این مسجد در سده‌های نخست در مسیر کاروان‌های حج قرار داشته؛ اما بعدها به علت تغییر مسیر، به مرور فراموش شده است. شاید اشاره شهید اول به اینکه در زمان وی دیوارهای مسجد باقی‌مانده، آخرین اشاره کهن به آن در متون شیعه باشد. از این‌رو پژوهشگران معاصر، درباره محل مسجد غدیر اختلاف نظر دارند.

موقعیت جغرافیایی غدیر خم، در شماری از متون جغرافیایی و تاریخی مشخص شده است. اما مهم‌ترین سند در این زمینه، توصیف دقیق قاضی وکیع (د 306ق) در کتاب الطریق ـ کهن‌ترین متن موجود در موضوع مسیرهای حج ـ است که می‌تواند کلید شناسایی محل مسجد غدیر باشد.

قاضی وکیع در توصیف شهر جُحفه ـ نزدیک غدیر خم ـ نوشته است: «در آن برکه و حوض و چاه‌های آب و چشمه‌ای در دل وادی و پیرامون آنها دژی با دو دروازه، با خانه‌ها و بازاری داخل آن وجود دارد. در ابتدای جحفه مسجدی برای پیامبر به نام عَزوَر، و در انتهای آن مسجد دیگری برای پیامبر به نام مسجد الائمه وجود دارد.»*

او در ادامه غدیر خم را توصیف کرده است: «در یک میلی جحفه، چشمه عبدالله بن عباس ... و در سه میلی آن، به موازات چشمه، مسجدی برای پیامبر وجود دارد. حدفاصل مسجد و چشمه، «غیضه» یا غدیر خم است که آبگیری احاطه شده با درختان است و مسیر از میان درختان می‌گذرد. ... به آنجا «خَرّار» نیز می‌گویند.»

جحفه شهر کوچکی از اوایل دوره عباسی بوده که در سده‌های اولیه اسلامی، محل احرام بستن حاجیان شامی و مصری و مغربی بوده، اما بعدها با رونق گرفتن بندر «رابغ»، به مرور متروک شده است. امروزه از این شهر تنها ویرانه‌هایی، و به طور مشخص ساختمان دژ یا ارگ سنگی مربّعی از دوره عباسی به‌جا مانده که نزد اهالی بومی منطقه، به نام قصر علیاء شناخته می‌شود.

با در نظر گرفتن اینکه قاضی وکیع، منزلگاه‌های مسیر مدینه تا مکه را از شمال به جنوب شرح داده، لذا موقعیت غدیر (= آبگیر) خم را باید در جنوب جحفه تعیین کرد. مسجد عَزوَر نیز در شمال شهر جحفه و مسجد الائمه در جنوب آن بوده و مسجد دیگری نیز در سه میلی جنوب جحفه وجود داشته است.

از میان پژوهشگران معاصری که تحقیقات میدانی گسترده‌ای درباره تاریخ و جغرافیای اماکن مقدس حجاز داشته‌اند، دو پژوهشگر سعودی و ایرانی، عاتق بن غیث بلادی و سید محمدباقر نجفی، در ضمن تحقیقات خود درباره مسیر هجرت رسول خدا (ص)، به کاوش درباره محل غدیر خم و مسجد آن پرداخته‌اند‌؛ اما به نتایجی کاملاً متفاوت از یکدیگر رسیده‌اند.

برخلاف دو پژوهشگر فوق، من از فرصت تحقیق میدانی و بازدید از این اماکن برخوردار نبوده‌ام. اما با بررسی متون و شواهد تاریخی و جغرافیایی موجود، بر این باورم که نظریه هر یک از این دو پژوهشگر، منطبق بر شواهد تاریخی نیست و مسجد غدیر را باید در جای دیگری جستجو کرد.

عاتق بلادی در کتاب خود علی طریق الهجرة، موقعیت کنونی غدیر را نقطه‌ای به نام «غُربه» در «وادی خَرّار»، در حدود 8 کیلومتری شرقِ متمایل به شمال شرقی جحفه تعیین کرده است. اما محمدباقر نجفی، نظریه وی را نپذیرفته و به درستی استدلال کرده است: جایی‌که بلادی به عنوان محل کنونی غدیر تعیین کرده، نقطه‌ای خارج از مسیر اصلی حج بوده و با توصیف منابع تاریخی و جغرافیایی ـ از جمله کتاب الطریق ـ از محل غدیر منطبق نیست.

با این حال مرحوم نجفی، با این استدلال که غدیر خم کاملاً در مسیر کاروان‌های حج بوده؛ و با استناد به اشاره قاضی وکیع به وجود چشمه آبی در شهر جحفه (که آن را چشمه غدیر فرض کرده)، محل غدیر را دقیقاً منطبق بر جحفه دانسته و مسجد کاملاً از بین رفته «عَزوَر» در شمال شهر را مسجد غدیر پنداشته است.

اما به باور من، این دیدگاه نیز نمی‌تواند درست باشد؛ چراکه در سخن قاضی وکیع و دیگر مورخان، محل غدیر خم به وضوح آبگیر میان چشمه ابن عباس (در یک میلی جنوب جحفه)، و مسجد واقع در سه میلی جنوب جحفه تعیین شده؛ جایی که امروزه «وادی غائضه» نامیده می‌شود. کما اینکه در سخن قاضی وکیع نیز، از غدیر خم به «غیضه» (به معنی آبگیر) تعبیر شده است.

پذیرش نظریه هر یک از عاتق بن غیث بلادی یا محمدباقر نجفی، مستلزم آن است که بگوییم مسجد غدیر در گذر زمان از بین رفته. در حالیکه به باور من مسجد غدیر همچنان پابرجا، اما به نام دیگری ادامه حیات داده است: «مسجد میقات جحفه».

مسجد میقات جحفه، نزدیک‌ترین مسجد به آبگیر / غدیر خم و منطبق بر مسجدی است که قاضی وکیع از آن به عنوان «مسجد للنبی» در سه میلی جحفه یاد کرده است؛ چنانکه فاصله امروزین آن تا ویرانه‌های جحفه، حدود 4 کیلومتر است.

در سایر متون تاریخی و جغرافیایی کهن نیز از این مسجد به نام «مسجدالنبی» ـ به عنوان یکی از مساجدی که رسول خدا (ص) در آن نماز خوانده ـ یاد شده؛ و ظاهراً در سده‌های اخیر به نام مسجد میقات جحفه شهرت یافته است.

این شهرت متأخر آن، پژوهشگران جدید را به اشتباه انداخته و آنها به تصوّر اینکه این مسجد از آغاز مسجدِ محل مُحرم شدن حاجیان در میقات جحفه بوده، در تحقیقات خود احتمال انطباق آن بر مسجد غدیر را در نظر نگرفته‌اند.

در حالیکه محل احرام حاجیان در سده‌های نخست، احتمالاً یکی از دو مسجد واقع در خود جحفه (ترجیحاً مسجد الائمه) بوده است. شاهد بر این ادعا، گزارش واقدی در مغازی خود به نقل از عبدالله بن عمر است که بر اساس آن، پیامبر (ص) در مسیر حرکت خود برای حجّة الوداع، به جحفه رسید. سپس در مسجد بیرون جحفه، که در آنجا احرام می‌بندند، و نیز در «مسجد پایین‌تر از خمّ در سمت چپ مسیر»، نماز به‌جا آورد.

همچنین از میان مورخان مدینه، سمهودی (د 911ق)، با فراست خاصی که در شناسایی مساجد منسوب به پیامبر (ص) داشته، در کتاب خود وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی (ج3، ص445) ـ از مهم‌ترین تواریخ محلی مدینه ـ حدس زده است که این مسجد همان مسجد غدیر باشد؛ هرچند اظهار نظر قطعی نکرده است.

چنانکه گذشت، جحفه در سده‌های میانی متروک و مسیر حج از آن، به بندر رابغ در ساحل دریای سرخ منتقل شد. از آن پس حجگزاران مصری و مغربی به جای جحفه، در رابغ احرام می‌بستند. به تبع آن، مسجد غدیر نیز کم‌کم مهجور و نیمه ویران شد.

با این حال، ظاهراً این مسجد در دوره عثمانی بازسازی شد و دوباره مورد توجه قرار گرفت. حتی برخی از حج‌گزاران مغربی تقیّد داشتند تا به‌جای رابغ، در آن احرام ببندند. احتمالاً در همین دوره به مسجد میقات جحفه نامیده شده است.

در دوره سعودی، ساختمان قدیمی مسجد تخریب و به شکل کنونی، بازسازی و توسعه شده است. این مسجد در جنوب شرقی شهر رابغ، در فاصله 180 کیلومتری شمال مکه قرار دارد.

* در متون کهن حرمین، هر مسجدی که پیامبر در آن نماز خوانده، مسجدالنبی نامیده شده‌اند.