چکیده: اُنس المُهَج و رَوض الفُرَج، یکی از تألیفات شریف ادریسی، جغرافیدان بزرگ مسلمان در سده ششم هجری است. با وجود اهمیت این اثر از منظر جغرافیای اسلامی و تاریخ نقشه‌نگاری اسلامی، هنوز به طور کامل تصحیح انتقادی نشده است. در این نوشتار پس از ارائه زندگی‌نامه مختصری از ادریسی، به صورت اجمالی به معرفی اثر وی انس المهج و بیان تاریخچه تحقیقات صورت گرفته درباره آن پرداخته خواهد شد. در ادامه نوشتار، نسخه‌های شناخته شده این اثر معرفی و با یکدیگر مقایسه می‌شود و ناگفته‌‌هایی درباره این نسخه‌ها بیان می‌گردد.
واژگان کلیدی: شریف ادریسی، انس المهج و روض الفرج، نسخه‌های خطی، جغرافیای اسلامی، تاریخ نقشه‌نگاری

مقدمه
شریف ادریسی، از بزرگ‌ترین جغرافی‌دانان مسلمان است که با وجود اهمیت و جایگاه ویژه وی در تاریخ جغرافیا و نقشه‌نگاری اسلامی، در میان جامعه علمی مسلمانان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. حال آنکه جوامع علمی و پژوهشی غرب، از چند صد سال پیش تا کنون اهتمام فراوانی به وی و آثارش نشان داده‌اند. یکی از تألیفات ادریسی، اثری است در موضوع جغرافیا به نام اُنسُ المُهَج و رَوضُ الفُرَج، که تا کنون متن کامل آن به صورت انتقادی تصحیح و منتشر نشده است. نسخه‌های خطی انگشت‌شماری از این اثر وجود دارد که یکی از این نسخه‌ها در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. این نسخه اخیراً به کوشش یوسف بیگ‌باباپور به صورت نسخه‌برگردان (فاکسیمیله) چاپ شده و در دسترس علاقه‌مندان میراث اسلامی قرار گرفته است. با وجود اینکه چند تن از پژوهشگران و صاحب‌نظران حوزه جغرافیا و میراث اسلامی بر این چاپ مقدمه نوشته‌اند، با این حال در هیچ یک از این مقدمه‌ها حق مطلب درباره این نسخه خطی ارزشمند ادا نشده است و برخی نکات مهم درباره آن (از قبیل تعیین تاریخ کتابت و مقایسه آن با سایر نسخه‌های خطی انس المهج) از قلم افتاده است. بنابراین ما در این نوشتار، ضمن معرفی مختصر ادریسی و آثار وی، به بیان برخی ناگفته‌ها و یافته‌های جدید درباره نسخه‌های خطی انس المهج می‌پردازیم.

شریف ادریسی و انس المهج
از جزئیات زندگی ادریسی آگاهی‌های زیادی در دست نیست و متأسفانه بیشتر منابع تراجم‌نگاری اسلامی درباره وی سکوت ورزیده‌اند. از میان مورخان و تراجم‌نگاران مسلمان، تنها عمادالدین اصفهانی (درگذشته 597ق) در کتاب خریدة القصر وجریدة العصر و ابن ابی‌اٌصَیبَعه (درگذشته 668ق) در کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء و صفدی (درگذشته 764ق) در کتاب الوافی بالوفیات، اطلاعات مختصری درباره ادریسی به دست داده‌اند. ¹ خوری، ابراهیم، الشریف الادریسی ـ نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، العین، مرکز زاید للتراث والتاریخ، 1421ق / 2000م، ص 18.
صفدی نام و نسب کامل وی را چنین بیان کرده است: ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس بن یحیی بن علی بن حمود بن میمون بن احمد بن علی بن عبیدالله بن عمر بن ادریس بن عبدالله بن حسن بن امام حسن مجتبی (ع) فرزند امام علی (ع). ² الصفدی، صلاح‌الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ط1، 1420ق / 2000م، ج 1، ص 138. علت شهرت وی به «شریف ادریسی» آن است که به ادریس (اول) حسنی، مؤسس دولت ادارسه مغرب نسب می‌رساند.
هیچ یک از مورخان مسلمانی که زندگی‌نامه ادریسی را آورده‌اند، به تاریخ و محل تولد و وفات و سفرهای وی کوچک‌ترین اشاره‌ای نکرده‌اند؛ و مشخص نیست پژوهشگرانی که تاریخ و محل تولد وی را سال 493 (یا 487) در شهر «سبته» در مغرب و تاریخ وفات وی را 560 (یا 562 یا 568) در همان شهر تعیین کرده‌اند ³ ر.ک: خوری، همان، صص 20-21. ، از چه منبعی استفاده کرده‌اند.
عمادالدین اصفهانی، از ادریسی با نسبت قرطبی یاد کرده و و زندگی‌نامه وی را از فصل شعرای اندلس از کتاب المختار فی النظم والنثر لأفاضل اهل العصر، تألیف ابن بشرون نقل کرده است. ⁴ العماد الاصفهانی، خریدة القصر وجریدة العصر ـ قسم شعراء المغرب والاندلس، تحقیق: آذرتاش آذرنوش، الدار التونسیة للنشر، ط2، 1986م، ج 2، ص 260. شاید این مسئله نشانه‌ای باشد بر آنکه ادریسی در شهر «قرطبه» در اندلس، و نه در سبته مغرب، به دنیا آمده است. عماد اصفهانی همچنین به نقل از ابن بشرون، توانایی ادریسی در سرودن اشعار زیبا و خلق معانی بلند شعری را ستوده و نمونه‌هایی از اشعارش را آورده است.
ابن ابی‌اصیبعه نیز ادریسی را در زمره پزشکان مغرب یاد کرده و نوشته است که او به خواص و منافع ادویه آشنا بوده است و کتابی به نام الادویة المفردة دارد. ⁵ ابن ابی‌اصیبعة، احمد بن القاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تحقیق: نزار رضا، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ص 501. این نقل قول‌ها نشان می‌دهد که ادریسی علاوه بر جغرافیا، در علوم و فنون دیگر و نیز شعر و ادب دستی داشته است.
به نوشته صفدی، ادریسی به دربار روژه دوم (Roger II) ، پادشاه علم‌دوست سیسیل، که از وی به نام «رُجّار» یاد می‌کند ⁶ درباره «رُجّار» بنگرید به: الصفدی، همان، ج 14، ص 72. ، دعوت شد و نزد او منزلت بالایی یافت و برایش مدلی از کره زمین و افلاک، از جنس نقره ساخت. ⁷ الصفدی، همانجا.
از ادریسی سه اثر مهم و ارزشمند به‌جا مانده است که عبارت‌اند از:
1. الجامع لصفات اشتات النبات و ضروب انواع المفردات: گویا همان کتابی است که ابن ابی‌اصیبعه با عنوان کتاب الادویة المفردة از آن یاد کرده است. نسخه‌ای از تحریر کامل و مفصّل آن، به شماره 18420 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود که در سال 682ق در مراغه کتابت شده و مربوط به مکتب علمی مراغه در دوره ایلخانی است. نسخه‌ای از تحریر مختصرتر این اثر نیز به شماره 3610 در مجموعه فاتح در کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می‌شود. این دو نسخه را فؤاد سزگین در سه جلد (به شماره‌های 1/58 تا 3/58) در ضمن مجموعه چاپ عکسی میراث اسلامی از سلسله انتشارات «معهد تاریخ العلوم العربیة والاسلامیة» در فرانکفورت آلمان منتشر کرده است.

2. نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق: این اثر، تألیفِ نخست و مهم‌تر ادریسی در حوزه جغرافیای اسلامی است که به نوشته مورخان مسلمان و به گفته خود وی در مقدمه کتاب، آن را به درخواست رُجّار (روژه دوم) تألیف کرده است. ⁸ العماد الاصفهانی، همانجا؛ الصفدی، همانجا؛ الادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، القاهرة،‌ مکتبة الثقافة الدینیة، ج 1، ص 4. موضوع این کتاب، جغرافیای جهانِ شناخته شده عصر ادریسی و شرح اقلیم‌های هفت‌گانه زمین است که هر اقلیم در ده جزء توصیف شده است. نزهه المشتاق همچنین حاوی تعداد زیادی نقشه جغرافیایی از مناطق مختلف است که در آنها اسامی بسیاری از شهرها و اماکن جغرافیایی آن دوره ثبت شده است و لذا این نقشه‌ها از اهمیت فوق‌العاده‌ای در تاریخ نقشه‌نگاری برخوردار است. نسخه‌های خطی کامل این اثر قاعدتاً باید دارای 71 نقشه جغرافیایی (یک نقشه جهان و هفتاد نقشه منطقه‌ای) باشد که البته برخی از نسخه‌ها ناقص است و بیشتر آنها دربرگیرنده این تعداد نقشه نیست.
متن کامل نزهة المشتاق را گروهی از پژوهشگران غربی تصحیح کرده‌اند که در فاصله سال‌های 1970 تا 1984 در رُم منتشر شده است و برخی از ناشران عرب نیز آن را بازچاپ کرده‌اند. نقشه‌های جغرافیایی آن نیز توجه شرق‌شناس آلمانی کنراد میلر (Konrad Miller) را جلب کرده است و او دو جلد از مجموعه پژوهش‌های مفصل خود درباره نقشه‌های جغرافیایی اسلامی (Mappae Arabicae) را به نقشه‌های ادریسی اختصاص داده است. فؤاد سزگین این پژوهش را عیناً در سال 1994 در معهد تاریخ العلوم العربیة‌ والاسلامیة در فرانکفورت، بازچاپ کرده است.
از میان پژوهشگران عرب نیز، احمد سوسه در کتاب مفصل خود با عنوان الشریف الادریسی فی الجغرافیا العربیة که در دو جلد (جلد اول با عنوان فرعی «المدخل الی عصر الادریسی» و جلد دوم با عنوان فرعی «عصر الادریسی») به بررسی جایگاه ادریسی و نقشه‌های جغرافیایی وی در جغرافیای اسلامی پرداخته و این کتاب را نقابة المهندسین العراقیة در سال 1974 منتشر کرده است.
همچنین ابراهیم خوری پژوهش مناسبی درباره ادریسی و نزهة المشتاق وی با عنوان الشریف الادریسی ـ نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق انجام داده که آن را مرکز زاید للتراث والتاریخ در شهر العین امارات در سال 2000م / 1421ق منتشر کرده است. ⁹ درباره اهمیت ادریسی و نزهة المشتاق، همچنین بنگرید به: کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ 3، 1389، صص 223-237.
در ایران نیز در چند سال اخیر چند کتاب در ارتباط با نزهة المشتاق منتشر شده است که اطلاعات کتابشناسی آن به شرح زیر بیان می‌گردد:
ـ ایران در نزهة المشتاق ادریسی، جغرافیای تاریخی ایران قبل از هجوم مغول. لفته سواری. تهران، شادگان، 1388.
ـ ایران در کتاب نزهة المشتاق (فی الاختراق والآفاق). با ترجمه عبدالمحمد آیتی و مقدمه حسن حبیبی. تهران، بنیاد ایران‌شناسی، 1388. ¹⁰ این کتاب دربرگیرنده ترجمه فارسی بخش‌های مربوط به ایران از کتاب نزهة المشتاق است.
ـ صفة المغرب وأرض السودان ومصر والأندلس، اقتباس از کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. حسین قرچانلو. تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1391.

3. انس المُهَج و رَوض الفرج: این اثر دومین تألیف ادریسی در حوزه جغرافیای اسلامی به شمار می‌آید که البته بسیار مختصرتر از نزهة المشتاق است. البته مورخان از این اثر در شمار تألیفات ادریسی یاد نکرده‌اند، اما در نسخه‌های خطی آن، ادریسی به عنوان مؤلف آن معرفی شده است. گفتنی است به نقلِ عماد اصفهانی از ابن بشرون، ادریسی پس از روژه برای فرزند و جانشین وی گلیوم، کتابی بزرگ‌تر از نزهة المشتاق با عنوان روض الانس و نزهة النفس تألیف کرد. ¹¹ عمادالدین الاصفهانی، همانجا. با توجه به شباهت نسبی عنوان این کتاب با انس المهج (وجود دو کلمه «انس» و «روض» در هر دو عنوان) و با توجه اینکه برای انس المهج در پایان برخی نسخه‌های آن عنوان دیگری یعنی روض الفرج و نزهة المهج نیز ذکر شده است که به نوعی یادآور عنوان روض الانس و نزهة النفس می‌باشد، به نظر می‌رسد همه این عناوین، نام‌های مختلف یک اثر واحد یعنی همان انس المهج است که ابن بشرون به اشتباه آن را اثری بزرگ‌تر از نزهة المشتاق پنداشته است.
برخی انس المهج را خلاصه‌ای از نزهة المشتاق دانسته‌اند؛ اما در واقع وجوه تمایزی با نزهة المشتاق دارد که الوافی نوحی، پژوهشگر مغربی، آنها را به شرح زیر بیان کرده است: 1) در انس المهج به اقلیم هشتمی نیز پس از خط استوا اشاره شده است. 2) این اثر حاوی مقدمه مفصلی در علم فلک است. 3. در آن از اماکن جدیدی یاد شده و برخی مسافت‌های ذکر شده نیز با نزهة المشتاق اختلاف دارد. اما در واقع مهم‌ترین تفاوت میان دو تألیف آن است که در انس المهج تنها به بیان راه‎ها و مسیرهای شهرها و سایر اماکن و مسافت‌های میان آنها اکتفا شده و از بیان سایر اطلاعات نظیر آداب و رسوم و زندگی مردم پرهیز شده است. ¹² نوحی، الوافی، «مخطوط انس المهج وروض الفرج للشریف الادریسی، عرض وتحلیل»، آفاق الثقافة والتراث، العدد 36، شوال 1422 / ینایر (کانون الثانی) 2002، ص 129. همچنین نسخه‌های کامل این اثر حاوی 73 نقشه جغرافیایی منطقه‌ای است و نقشه جهان در نزهة المشتاق نیز جای خود را به یک طرح ساده هفت اقلیم در انس المهج داده است.
از انس المهج سه نسخه خطیِ فهرست شده شناسایی شده است که خوشبختانه هر سه نسخه به صورت عکسی (فاکسیمیله) چاپ شده و بنابراین امکان بررسی این نسخه‌ها برای ما فراهم گشته است. یکی از این سه نسخه، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، و دو نسخه دیگر در مجموعه حکیم اوغلی و حسن حسنی در کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می‌شود. با این حال گویا یک یا دو نسخه دیگر از این اثر وجود دارد که از محل دقیق نگهداری آن اطلاعی در دسترس نیست. پیش از معرفی نسخه‌های خطی فهرست شده از انس المهج، به پیشینه تحقیقات صورت گرفته درباره این اثر نگاهی می‌اندازیم.
برای نخستین بار، ژوزف هوروویتز (Josef Horovitz) (درگذشته 1931 میلادی)، شرق‌شناس یهودی آلمانی، نسخه خطی انس المهج در کتابخانه حکیم اوغلی علی پاشای استانبول را شناسایی و معرفی کرد. پس از وی سیبولد (C. F. Seybold) تصمیم گرفت آن را منتشر کند؛ اما پیش از عملی کردن تصمیم خود از دنیا رفت. ¹³ سزگین، فؤاد، مقدمه چاپ عکسی (فاکسیمیله) انس المهج وروض الفرج، فرانکفورت، معهد تاریخ العلوم العربیة والاسلامیة، 1405ق / 1984م.
از دهه سوم قرن بیستم میلادی، دیگر پژوهشگران غربی و مسلمان، پژوهش در زمینه انس المهج و تصحیح بخش‌های مختلف آن را ادامه دادند. روسینی (Rossini) (درگذشته 1949 میلادی)، شرق‌شناس ایتالیایی، در سال 1921 بخش مربوط به شرق آفریقا را منتشر کرد. تیولیو تالگرن (Tuulio Talgren)، شرق‌شناس فنلاندی، در سال 1936 با استفاده از دو تألیف جغرافیایی ادریسی یعنی نزهة المشتاق و انس المهج، پژوهش گسترده‌ای را درباره سرزمین‌های اسکاندیناوی انجام داد. ¹⁴ نوحی، الوافی، همانجا.
در سال 1963م / 1393ق، پژوهشگر عراقی ابراهیم شوکه با استفاده از دو نسخه استانبول، بخش مربوط به مناطق عراق و جزیره را تصحیح کرد که در جلد اول شماره 23 مجله المجمع العلمی العراقی منتشر شد. همو در سال 1971 نیز بخش مربوط به شبه جزیره عربستان را تصحیح کرد که در شماره 31 همان مجله منتشر شد.
عبدالله الغنیم، پژوهشگر کویتی نیز در مقاله‌ای با عنوان «کتاب أنس المهج وروض الفرج للشریف الادریسی، دراسة لأطلس عربی مخطوط»، به بررسی این اثر پرداخت که در ماه می 1971 در مجله البیان کویت منتشر شد.
در سال 1984م / 1405ق فؤاد سزگین دو نسخه استانبول را در ضمن مجموعه چاپ عکسی میراث اسلامی از سلسله انتشارات معهد تاریخ العلوم العربیة والاسلامیة در فرانکفورت آلمان منتشر کرد.
در سال 1989 جاسم عبید مزال بخش مربوط به اندلس را تصحیح و با ترجمه اسپانیایی آن منتشر کرد. محمد مونس عوض نیز در کتاب خود الجغرافیون والرحّالة المسلمون فی بلاد الشام زمن الحروب الصلیبیة، اطلاعات مربوط به سرزمین شام را از این اثر، در کنار دیگر منابع جغرافیای اسلامی، استخراج کرد. ¹⁵ نوحی، الوافی، همانجا.
پژوهشگر مغربی الوافی نوحی در مقاله خود، به معرفی برخی از نسخه‌های انس المهج پرداخت که در شماره 36 فصلنامه آفاق الثقافة والتراث (سال 2002م / 1422ق) منتشر شد. همو از روی دو نسخه استانبول، بخش مربوط به شمال آفریقا و سودان را تصحیح نمود و وزارت اوقاف مغرب آن را در سال 2007م / 1428ق منتشر کرد.
یکی از آخرین تلاش‌های انجام شده در حوزه مطالعات مربوط به انس المهج، چاپ عکسی نسخه کتابخانه‌ مجلس در آغاز سال 1391 شمسی است که در ادامه مقاله درباره آن سخن خواهیم گفت.
همانگونه که ملاحظه می‌گردد، بیشتر پژوهش‌ها و تصحیح‌های انجام شده درباره انس المهج، با بهره‌وری از دو نسخه استانبول بوده و نسخه خطی کتابخانه مجلس از دید بیشتر پژوهشگران پنهان مانده است.

نسخه‌های خطی انس المهج
1. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی (به شماره 6710)
این نسخه به خط نسخ زیبا کتابت شده است و دارای 152 برگ و هر صفحه آن دارای 16 سطر و ابعاد آن 5/20 × 5/29 سانتی‌متر است. به علت اینکه از انجام افتادگی دارد، تعیین تاریخ دقیق کتابت آن امکان‌پذیر نیست. اما با توجه نوع خط و مشخصات ظاهری نسخه، از قرن 11 هجری برآورد شده است. در دو برگ آغازین آن یادداشتی که کتاب را سلطان ملک به واسطه میر عزیزک در تاریخ 1100ق فرستاده است و چند یادداشت دخول کتاب در عرض به سال‌های 1100، 1110، 1127 و 1258ق با مهرهای ناخوانا و یادداشت هبه کتاب به رستم محمد خان حاکم سمنان و خوار و دماوند و فیروزکوه به سال 1100ق به چشم می‌خورد. ¹⁶ حسینی اشکوری، سید جعفر، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 20، ص 215.
با این حال قدیمی‌ترین تاریخ موجود در این نسخه، که از چشم سایر پژوهشگران و حتی فهرست‌نویس کتابخانه نیز پنهان مانده، تاریخی است که در یکی از مهرهای برگ آغازین ثبت شده است. نگارنده این سطور، سجع مهر را «بنده شاه صفی ساروخان» خوانده و بنابراین نتیجه گرفته است که این نسخه متعلق به یکی از رجال دربار شاه صفی به نام ساروخان ¹⁷ درباره هویت این شخص نمی‌توان با قاطعیت نظر داد. اما مرحوم دهخدا در لغت‌نامه (ج 28، ص 74) از شخصی به نام «ساروخان طالش» نام برده و درباره وی چنین توضیح داده است که «نواده بایندرخان حاکم آستارا، و یکی از 92 تن امرای بزرگ شاه عباس کبیر است. در آغاز سلطنت شاه صفی در طغیان غریب‌شاه در رشت و لاهیجان مأمور سرکوبی یاغیان گردید. در حمله سلطان مراد به بغداد [1048 هـ] جزو سرکردگان شاه صفی بود و در پایان جنگ بنمایندگی ایران به روم رفت و معاهده صلح را با مصطفی پاشا وزیر اعظم و نماینده دولت عثمانی امضا و مبادله کرد.» بوده است. همچنین تاریخ آن را سال 1078 خوانده است که در این صورت، زمان کتابت نسخه را باید لااقل همین سال یا تاریخی پیش از آن دانست. این تاریخ مصادف با آغاز پادشاهی شاه سلیمان صفوی است که در آغاز شاه صفی (دوم) نام داشته و پس از این تاریخ خود را شاه سلیمان نامیده است.
کاتب نسخه در برگ آغازین آن عنوان کتاب را «انس المُهَج و حدائق الفُرَج فی علم جمیع الارض فی طولها وعرضها وترسیم مدنها وحصونها ومخارج انهارها ومجاری بحارها وخلجانها ومشهور جبالها وترتیب ممالکها وایضاح مسالکها» ذکر کرده است. اما مؤلف در مقدمه کتاب، نام اثر خود را «انس المهج و روض الفرج» بیان کرده است. عبارت آغازین آن نیز چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم وبه نستعین. قال محمد بن محمد الشریف القرطبی: الحمد لله سامع اللفوظ وواهب الحظوظ الخلاّق العلیم العزیز العلیم خالق الارض والسماوات وموضح ما فیها من الآیات والدلالات حججاً تنحل دونها عقد الارتیاب ویتذکرّ عند نظرها اولوا الالباب ...»

صفحه نخست متن انس المهج در نسخه کتابخانه مجلس

نسخه کتابخانه مجلس دارای یک طرح هفت اقلیم در برگ «7ر» و 71 نقشه جغرافیایی زیباست که به علت افتادگی پایان نسخه، فاقد دو نقشه پایانی کتاب (نقشه جزء هشتم از اقلیم هفتم و نقشه جزء نهم و دهم از اقلیم هفتم) است. در حالی‌که دو نسخه استانبول که نسخه‌های کاملی است، دارای 73 نقشه است. در این نقشه‌ها برای نمایش مفاهیم جغرافیایی مختلف، از رنگ‌های گوناگونی استفاده شده است که از نظر هنری نیز باعث زیبایی نقشه‌ها شده است.
نکته پایانی آنکه این نسخه دارای اغلاط فراوانی به ویژه در زمینه نام شهرها است و کاتب نسخه، نام بسیاری از شهرها را بدون نقطه ثبت نموده و گاه، هم نقاط تحتانی و هم نقاط فوقانی یک حرف را که درباره ضبط صحیح آن تردید داشته، هم‌زمان ثبت کرده است. این اشکال در دو نسخه استانبول نیز به چشم می‌خورد و شاید این مسئله نشان‌دهنده وجود اصل واحدی در کتابت این نسخه‌ها باشد.
این نسخه در فروردین ماه سال 1391 به کوشش یوسف بیگ‌باباپور و از سوی مجمع ذخائر اسلامی قم با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، به صورت چاپ عکسی رنگی منتشر شده است. علاوه بر بیگ‌باباپور، هر یک از آقایان محمدرضا سحاب رئیس مؤسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب، رسول جعفریان رئیس سابق کتابخانه مجلس شورای اسلامی و امیرهوشنگ انوری پژوهشگر حوزه جغرافیا و نقشه‌نگاری اسلامی، مقدمه‌ای بر این چاپ نگاشته‌اند.

طرح هفت اقلیم در نسخه کتابخانه مجلس

2. نسخه خطی مجموعه حسن حسنی (به شماره 1289)
این نسخه به خط نسخ در 122 برگ به ابعاد 20 × 30 سانتی‌متر کتابت شده و دارای یک طرح هفت اقلیم و 73 نقشه جغرافیایی است. عبارت آغازین نسخه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم وبه نستعین. قال محمد بن محمد الشریف القرطبی: الحمد لله سامع اللفوظ وواهب الحظوظ الخلاّق العلیم العزیز العلیم ...» که کاملاً منطبق با عبارت آغازین نسخه قبلی است. انجام آن نیز چنین است: «واشتمل الفراغ علیه فی العشر الاوسط من شهر صفر سنة ثمان وثمانین وخمسمایة. واتفق الفراغ من تسویده شهر شوال علی ید الفقیر محمد مهدی سنة اربع وتسعین من الهجرة النبویة فی مشهد الرضا الرضویة». بدین ترتیب، این نسخه را محمد مهدی نامی در سال 1094ق در مشهد مقدس، از روی نسخه‌ای مورخ 588ق کتابت کرده است.

برگ نخست نسخه حسن حسنی

برگ پایانی نسخه حسن حسنی

3. نسخه خطی مجموعه حکیم اوغلی (به شماره 688)
این نسخه به خط نسخ در 162 برگ به ابعاد 5/6 × 12 سانتی‌متر کتابت شده است و دارای یک طرح هفت اقلیم و 73 نقشه است. عنوان کتاب در آغاز نسخه «انس المهج و روض الفرج» و در پایان آن «روض الفرج و نزهة المهج» ذکر شده است. آغاز نسخه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله سامع اللفوظ وواهب الحظوظ الخلاّق العلیم العزیز العلیم...». تفاوت این آغاز با دو نسخه قبلی در آن است که پس از بسمله عبارت «وبه نستعین» و در آغاز متن کتاب نیز عبارت «قال محمد بن محمد الشریف القرطبی» ذکر نشده است. انجام نسخه نیز چنین است: «واشتمل الفراغ علیه فی العشر الاوسط من شهر صفر سنة ثمان وثمانین وخمسمائة». بر خلاف نسخه قبلی، در این نسخه پس از این عبارت، نام کاتب و تاریخ کتابت ذکر نشده است و لذا این تصور به وجود می‌آید که تاریخ 588 مذکور در این نسخه، تاریخ تألیف کتاب است.
با این حال، فؤاد سزگین، گویا با در نظر گرفتن اینکه پژوهشگران معاصر تاریخ درگذشت ادریسی را حدود 560 تعیین کرده‌اند، ابراز عقیده نموده است که تاریخ مذکور نه می‌تواند تاریخ تألیف کتاب باشد و نه تاریخ استنساخ نسخه؛ بلکه این تاریخ می‌تواند تحریفی از تاریخ تألیف کتاب، به عنوان مثال سال 555 یا 558 باشد و تاریخ استنساخ نسخه نیز ممکن از قرن هشتم هجری باشد. ¹⁸ سزگین، فؤاد، مقدمه عربی چاپ عکسی (فاکسیمیله) انس المهج وروض الفرج. اما به باور نگارنده این سطور، تاریخ مذکور (588) می‌تواند تاریخ کتابت نسخه دیگری باشد که دو نسخه فوق از روی آن استنساخ شده باشد. همچنین با توجه به شباهت بسیار بالای خط دو نسخه، نگارنده معتقد است که این دو نسخه می‌تواند به قلم یک کاتب باشد؛ با این تفاوت که کاتب در نسخه دوم، نام خود و تاریخ کتابت را ذکر نکرده است.

برگ نخست نسخه حکیم اوغلی

برگ پایانی نسخه حکیم اوغلی

4. نسخه عربستان سعودی (محل نگهداری نامشخص)
عبدالله الغنیم در کتاب خود به وجود نسخه چهارمی از انس المهج در مرکز مطالعات اسلامی ملک فیصل در ریاض اشاره کرده است. ¹⁹ الغنیم، عبدالله، المخطوطات الجغرافیة العربیة فی مکتبة البودلیان ـ جامعة اوکسفورد، الکویت، مرکز اوکسفورد للدراسات الاسلامیة، ط1، 2006، ص 58. اما در چندین جلد فهرست‌های منتشر شده این مرکز، نسخه‌ای از این اثر معرفی نشده است. نگارنده این سطور برای اطمینان بیشتر، با بخش نسخ خطی مرکز فوق تماس گرفت و از آنها وجود نسخه‌ای از این اثر را در آن مرکز جویا شد. اما آنها تأکید کردند که به جز عکس یکی از دو نسخه استانبول، هیچ نسخه دیگری از انس المهج در این مرکز نگهداری نمی‌شود. برای همین نگارنده این بار با آقای عبدالله الغنیم تماس گرفت و مبنای اشاره ایشان به وجود نسخه چهارم انس المهج در مرکز ملک فیصل را جویا شد و ایشان نیز در نامه‌ای رسمی خطاب به اینجانب مورخ 27/5/2012 پاسخ داد که در سال 1970 میلادی نسخه مورد نظر را که در بنگاه sotheby’s برای فروش گذاشته شده بود، رؤیت کرده بود و در آن زمان به وی گفته بودند که صاحب این نسخه ـ پیش از فروش ـ یکی از نوادگان آخرین پادشاه عثمانی بوده است. اما بعداً یکی از شاهزادگان آل سعود این نسخه را خریداری کرده است و عبدالله الغنیم آن را حدود ده سال پیش، در نمایشگاهی در ریاض رؤیت نموده و گمان برده است که نسخه مورد نظر، از نسخه‌های مرکز ملک فیصل است. او همچنین در این نامه نوشته است که عکس صفحاتی از این نسخه را در اختیار دارد و همانند نسخه‌های استانبول و تهران، دارای اغلاط و تحریف‌های فراوانی است.
گفتنی است سزگین نیز در مقدمه چاپ عکسی نسخه‌های استانبول، به وجود نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه‌ای شخصی در حلب اشاره نموده که شنیده است این نسخه به لندن منتقل شده است. شاید این نسخه همان نسخه‌ای است که عبدالله الغنیم در لندن رؤیت کرده است.

5. نسخه گابریل فراند (G. Ferrand) یا نسخه دمشق (محل نگهداری نامشخص)
تیولیو تالگرن به وجود نسخه‌ای از انس المهج در مجموعه شخصی گابریل فراند اشاره کرده است. او نوشته است که در زمان انجام تحقیق خود درباره سرزمین‌های اسکاندیناوی بر اساس دو تألیف ادریسی نزهة المشتاق و انس المهج، به یادداشتی از فراند مورخ 24/9/1930 دسترسی پیدا کرد که در آن تصویر بخش‌های مورد نیاز خود از کتاب انس المهج وجود داشت. فراند درباره این نسخه نوشته است: «نسخه‌ای بدخوان که بعضی جاهای آن ناقص است و نقشه‌های آن رسم نشده است. این نسخه از دمشق به دست وی رسیده و تنها دارای 63 برگ و تاریخ کتابت آن، دهم شعبان 1277ق است.» کرامرز (Kramers) نیز در گزارشی از سال 1932 نوشته است که نسخه فراند را رؤیت کرده و یادداشت‌های او را تأیید می‌کند. او ابراز عقیده نموده که این نسخه از روی نسخه حکیم اوغلو کتابت شده است، زیرا در پایان آن، تاریخ 588ق آمده است. ²⁰ نوحی، الوافی، همان، صص 127-128.
اما به باور این نگارنده، همان‌گونه که پیش‌تر نیز بیان شد، ممکن است همه نسخه‌های شناخته شده انس المهج در اصل از روی نسخه کهن دیگری کتابت شده باشد که شاید به دست ما نرسیده است.

منتشر شده در: نامه بهارستان، دوره جدید، شماره 2، زمستان 1392.