«ریحان حبشی» از علمای برجسته شیعه دوازده امامی در دوره خلافت فاطمی در مصر بوده که به گفته منابع تاریخی، در حدود سال 560ق از دنیا رفته است. در شماری از منابع متأخر تراجم اعلام شیعه اشاره شده است که وی از سه تن از علمای شیعه شام یعنی ابوالصلاح حلبی (درگذشته 447ق)، شیخ کراجکی (درگذشته 449ق) و عبدالعزیز بن ابی‌کامل روایت نقل کرده و در واقع شاگرد آنها بوده است. 1

امل الآمل، ج2، ص120؛ اعیان الشیعة، ج7، ص40.

به نظر می‌رسد که این ادعا را نخستین بار شیخ حر عاملی مطرح کرده و سپس، مؤلفان بعدی نیز آن را تکرار کرده‌اند.
آقای جعفر المهاجر با استناد به سخن فوق، در تک‌نگاری خود درباره شیخ کراجکی، از ریحان حبشی به عنوان یکی از شاگردان کراجکی یاد کرده. او با این حال به این نکته توجّه داشته که در صورت درستی این قول که ریحان حبشی در حدود سال 560ق از دنیا رفته، میان طبقه وی و سه عالم شیعی یاد شده فاصله زمانی زیادی وجود دارد که عملاً امکان تلمّذ وی نزد آنها را منتفی می‌سازد. 2

الکراجکی، جعفر المهاجر، ص113.

البته نکته مورد اشاره آقای مهاجر، درباره ابوالصلاح حلبی و کراجکی کاملاً درست است؛ اما درباره عبدالعزیز بن ابی‌کامل، شاگرد ابن برّاج طرابلسی (درگذشته 481ق)، می‌تواند درست نباشد.
به‌هر حال، جعفر المهاجر با این توجیه که نویسندگان شیعه اشراف و آگاهی بیشتری به سیره علمی ریحان حبشی و سلسله‌های اجازات علمای شیعه دارند، برای دفاع از درستی آنچه نویسندگان شیعه نوشته‌اند، خود را به تکلّف انداخته است که عبارت «ستّین» (60) در تاریخ تقریبی وفات ریحان حبشی (560) ممکن است تصحیف عبارت «سنتین» (2) و بنابراین، تاریخ تقریبی وفات ریحان حبشی می‌تواند سال 502ق باشد و در این صورت تلمّذ ریحان حبشی نزد ابوالصلاح و کراجکی امکان‌پذیر است. 3

همانجا.

بی‌تردید این تکلّف آقای مهاجر وجهی از اعراب ندارد؛ چراکه اولاً در زبان عربی، برای عدد 2 در رقم یکان سال‌ها، نه کلمه «سنتین»، بلکه همواره کلمه «اثنتین» به‌کار می‌رود. دلیل دوم برای رد این تکلّف آن است که در زندگی‌نامه‌ای که ابن ابی‌طیّ حلبی برای ریحان حبشی در تاریخ مفقود خود به دست داده و ذهبی در تاریخ خود نقل کرده، به صراحت اشاره شده است که ریحان حبشی، فقه را نزد علی بن عبدالله بن عبدالعزیز بن کامل مصری فرا گرفت و در سال 534ق نزد وی کتاب «النهایه» شیخ طوسی را قرائت کرد؛ 4

تاریخ الاسلام، ذهبی، ج12، ص195.

و ظاهراً این شخص در منابع شیعه به عبدالعزیز بن ابی‌کامل طرابلسی تبدیل شده است.
همچنین در همین زندگی‌نامه آمده است که سدیدالدین شاذان بن جبرئیل قمی از ریحان روایت نقل کرده است؛ 5

همان، ج12، ص196.

و می‌دانیم که شاذان از اعلام سده ششم بوده و با دیگر علمای این دوره همچون ابن شهرآشوب، عبدالله بن زهره حلبی و ابن مشهدی ارتباطات علمی داشته 6

طبقات اعلام الشیعة، ج4، ص128.

و بنابراین معاصر ریحان بوده است. نیز ابن ابی‌طیّ اشاره کرده است که ریحان حبشی بسیار مورد احترام الصالح طلائع بن رُزَیّک (مقتول در 556ق) بوده 7

تاریخ الاسلام، همانجا.

و با توجه به اینکه ابن رُزَیّک در سال‌های 549-555ق منصب وزارت خلیفه فاطمی الفائز (حکومت: 549-555ق) را عهده‌دار بوده، بنابراین احتمال وفات ریحان حبشی در حدود سال 560ق مطابق با داده‌های تاریخی است و امکان تلمّذ وی نزد علمای شیعه شام همچون ابوالصلاح حلبی و کراجکی منتفی است.

منتشر شده در: «نویافته‌هایی از تاریخ و میراث (2)»، میراث شهاب، ش91، بهار 1397، ص48-49.